Алтын ОрдА деври

къырымтатар эдебияты

1239 сенеси темелли суретте монгол истиляджыларынынъ элине кечкен сонъ 1428 сенесине къадар яни аман-аман эки асыр зарфында бутюн Дешт-и Къыпчакъны бирлештирген Алтын Орданынъ имаесинде булуна.

Биз де къырымтатар язма эдебиятынынъ юкъарыда тариф эттигимиз къадимий девринден сонъ эки асырлыкъ «Алтын Орда деври»не кечемиз ки, бу ад о девирде шекилленген къоджаман Алтын Орда девлетининъ адындан келип чыкъа. Чюнки XIII асырнынъ ярысындан  XV асырнынъ биринджи черигинде (1428 сенеси) Къырым ханлыгъы мейдангъа кельгенге къадар Къырым ярым адасы шу Алтын Орда девлетининъ эркянына кире эди. Бу девирде Къырымда яратылгъан эдебий эсерлер чокъ сакъланылмаса да, тарихий менбалар шуны косьтерелер ки, Къырымнынъ муим бир медений меркези олгъан Солхат (Эски-Къырым) шеэринде олдыкъча гурьдели эдебий аят мевджут олгъандыр. Бир сыра алимлернинъ фикрине коре, XIII асырнынъ сонъында яни 1294-95 сенелери итальян туджджарлары ве ерли улемалар тарафындан тизильген ве тюркшнаслыкъ илиминде къыпчакъ (къуман) язма абидеси деп танылгъан (аслында исе къырымтатар язма абидесидир) мешур «Кодекус Куманикус»  деген латин-аджем-къуман лугъаты анджакъ Эски-Къырымда яратылгъандыр.

«Кодекс Куманикус аслында XIII асырнынъ сонъында итальян миссионерлери ичюн къуманларнынъ (къыпчакъларнынъ) лакъырды тиллери боюнджа бир къулланма сыфатында тизильген лугъаттыр. Къырымтатар тилининъ бу къадимий язма абидеси илькиде Венецияда Маркус Соборынынъ китапханесинде тапыла. Антониус Финал деген шахстан кендисининъ элине кечкен шаир ве библиофил Ф.Петрарка бу эльязманы 1362 сенеси башкъа китапларынен берабер Венеция республикасына багъышлай. Тедкъикъатчы Д.Росовскийнинъ фикриндже кунюмизге етип кельген «Кодекс Куманикус» шу эсернинъ даа эрте язылгъан асыл нусхасынынъ копиясыдыр.

«Кодекс Куманикус» эки къысымдан ибарет олып, онынъ 1-джи къысмы – эки бинъге якъын сёзни къаплап алгъан латин-аджем-къуман (къыпчакъ) лугъатыдыр. 2-джи къысмы исе – христиан динине аит эсерлерден парчаларнынъ, дюньявий мундериджели айры метинлернинъ, эм де ерли къуманларнынъ (къыпчакъларнынъ) яни о девирки къырымтатарларнынъ лакъырды тиллеринден бир чокъ сёзьлернинъ, келимелернинъ, аталар сёзьлерининъ терджимелеринден ибареттир. Бу лугъат 5 дефа франсыз, латин ве немсе тиллеринде нешир олунды. Биринджи нешри 1928 сенеси, бешинджи нешри исе 1942 сенеси Копенгагенде япылды.

«Кодекс Куманикус»ны В.Радлов, Анна-Мария фон Габен, А.Курышников ве дигер алимлер талиль эттилер. Бекир Чобан-заде исе Будапештте бу эсернинъ талили эсасында ильмий диссертация къорчалады. Эсернинъ тили акъкъында бир чокъ фикирлер мевджуттир. В.Радлов, Б.Чобан-заде, А.Самойлович, Ж.Дени оны къырымтатар тилининъ тарихий язма абидеси деп саялар. Бу догъру, эбет. Къырымда, къырымтатарлар арасында къулланмакъ макъсадынен тизильген лугъатнынъ тили, шубесиз, шу ернинъ тили яни къырымтатар тилидир. Озь вакътында бу эсернинъ тилини огренмекнен мешгъуль олгъан эдибимиз  Басыр Гъафар да «Кодекс Куманикус» лугъатындаки сёзьлернинъ 90 файызы къырымтатар тилине мевджуттир, деп сая эди. («Къырымтатар энциклопедиясы». С.358-359. 1999, Акъмесджит).

Алтын Орда девринден беш-он сатыр олса да, эсерлери сакъланып къалгъан шаирлерден Абдульмеджид эфендини, Сейфи Сараийни, XIV асырнынъ башында «Къалендернаме» адлы фельсефий трактат язгъан Эбубекир  Мухаммедни (бу эсернинъ бир нусхасы Ташкентте Шаркъшнаслыкъ институтынынъ эльязмалар фондында булунмакъта), Мевляне Исхакъны, Ахмедходжа эфендини, Мевля Къады Мухсинни къайд эте билемиз. Лякин бунда биз о вакъытта иджретке кетип, Къырымдан тышта яни Мысырда, Суриеде яшап иджат эткен ве адлары белли олгъан шаирлерни де кирсетмек керекмиз. 

О девирде Къырымда олдыкъча кениш эдебий аят булунгъаныны мамлюк султанларынынъ даветинен эм де Алтын Орда укюмдарларынынъ зорбалыгъы саесинде бир чокъ ерли улемаларнынъ ве шаирлернинъ Къырымдан Мысыргъа ве Суриеге кеткенлери, иджрет эткенлери акъкъында малюматлар да тасдыкълайлар. Бу ал айны вакъытта мон­гъол-татар истилясы Къырымда даа якъын кечмиште догъгъан эдебиятнынъ инкишафыны насыл джиддий чаналатылгъанынынъ эсас себебини ве онъа насыл зарар кетирильгенини де косьтере. Белли арап тедкъикъатчысы Амин аль-Холи Къырымдан кеткен малюматлы адамлардан Къырым къадысынынъ огълу, Каирде «Аль-Бейбарсия» медресесининъ башлыгъы Дия ибн Мухаммед аль-Къырымийни (1376 сенеси вефат эткен) Рукн эд-Дин аль-Къырымийни (1381 сенеси вефат эткен) ве дигерлерини къайд эте. (Амин аль-Холи. «Связи между Нилом и Волгой». Восточная литература. М., 1962. Саифе 29).

Къырымдан кеткенлернинъ базылары сонъра озь юртларына къайтып келе ве бир чокъ салмакълы, джиддий эсерлер яраталар. Теэссюф ки, оларнынъ пек чокъу сакъланмагъан. Эшреф Шемьи-заденинъ малюматына коре, юкъарыда анъылгъанларгъа Такълыходжа, Ахмедходжа, Танабугъа киби ве даа дигер шаирлерни де къошмакъ мумкюн.

Къырымнынъ бу девирдеки эдебий аятыны ялынъыз Къырым муэллифлеринен сынъырламакъ догъру олмаз, деп къайд эте Нариман Абдульваап озюнинъ «Гульшен хаяллары» китабында (1999 с. Акъмесджит). Къырым юрты Алтын Орданынъ теркибий бир къысмы оларакъ, бу къоджаман девлетнинъ бутюн къысымларынен, шу джумледен о девирнинъ муим медений меркезлери олгъан Сарай ве Булгъар шеэрлеринен, ве бунынъ киби де Орта Асиянынъ тарихий виляети олгъан Хорезмнен сыкъы алякъада булунгъандыр. Шунынъ ичюн Алтын Орда территориясындаки эдебий джерьянны бири-биринен багълы суретте умумен бакъмакъ макъсаткъа уйгъун олур эди , деп сая Нариман бей. Бу фикирнен разылашмамакъ мумкюн дегиль.

Намлы рус шаркъшнасларындан бири В.А.Гордлевский Ялтанынъ Шаркъ музейинде тапылгъан «Китаб аль-Масабих фи аль-Тасавуф» («Суфиджиликни макътав китабы») адлы даа бир къадимий эсернинъ эльязмасы акъкъында бильдирюв япаракъ: «…бу эсернинъ муэллифи Абу Бекир Юсуф ибн аль-Хасан аль-Васытий... деп косьтерильген... Эльязманынъ эвельки саиплерининъ къайдлары иджрий эсапнен та VIII асыргъа (Милядий XIV асыргъа) аит, энъ эски къайд исе иджрий эсапнен 757-нджи йылгъа (Милядий 1355-нджи сенеге) аиттир, язынынъ озю де муим хусусиетке малик – бутюн булар Къырымда къадимий бир эльязманынъ асыл нусхасы ве я да муэллифнинъ яшагъан девирине якъын вакъытта кочюрилип язылгъан копиясы тапылгъан демеге имкян бере»,² – деп яза. (В. А. Гордлевский. «Сайлама эсерлери», IV том. «Наука», 1968). 

Демек, Абу Бекир Юсуфны ве онынъ шу анъылгъан эсерини де бу сырагъа къоша билемиз.

Теэссюф ки, бойле къыйметли язма абиделеримиз сонъки девирлерде биле къыргъынлыкъкъа огърап ёкъкъа чеврильдилер. Шунынъ ичюн энъ олмагъанда элимизде булунгъанларнынъ къадрине етмели, оларны огренмели, тедкъикъ этмели, олардан файдаланмалы.

                                                                                         Риза Фазыл.

Алтын Орда деври шаирлерининъ

эсерлеринден мисаллер.

АБДУЛЬМЕДЖИД ЭФЕНДИ

(XIV асыр шаири)

Абдульмеджид эфенди, мамлюклер девринде, хусусан Мысырда къырымлы Бейбарс султан олгъан вакъытта бир чокъ улемалар ве шаирлер сырасында Къырымдан анда кетип, сонъра озь ватанына къайткъан белли шаирлерден биридир.

О девирнинъ белли шаири Сейфи Сараийнинъ «Гулистан» диванына Алтын Орда эдебият алеминде адлары белли докъуз шаирнен бир сырада, Абдульмеджид эфендининъ де «Эй, гонъюль!» деген бир шиири кирсетильгендир. Шаир Абдульмеджид эфенди «Къасф уз-Зуннун»нынъ эки менбаындан белли олып, Къырымда яшагъан ве Юсуф ве Зулейха акъкъында «Мунис ул-Ушшакъ» адлы севги дестаны язгъан. Малюматларгъа коре, Ибн Арабшах (Белли тарихчы ве сеяатчы) Абдульмеджид эфендини Къырымда раст кетирген. Эгер ойле олса, бу вакъиа хиджрий 814-те, яни 1411-1412-джи йылларда ер булгъан», — дениле Сараийнинъ Ташкентте басылып чыкъкъан шу диванында.

Абдульмеджид эфендининъ 1410 сенеси язгъан «Мунис ул-Ушшакъ» дестанынынъ эльязмасы Эшреф Шемьи-заденинъ къайд эткенине коре, Голландияда Лейден университетининъ китапханесинде тапыла ве анда булунмакътадыр.

                    ЭЙ, ГОНЪУЛЬ!

Андан бери ки алды ошу дильруба гонъуль

Куйди джефада, корьмеди hергиз вефа гонъуль.

Козьден тюшюрди бир ёлы, козь тюшкели анъа,

Терк эт десем, тилегиме бермез риза гонъуль.

Сызды теним, тюкенди сеъар шемъидек яныб,

Эй вай! Не къылды, корь ки, башымгъа беля гонъуль!

Корьгенге козь тикер, къолы етмезге эль сунар,

Къойгъыл бу ишни эмди, барайы Худа, гонъуль!

Баштан кечиб, къара къан ичиб, къан яшым сачыб.

Тапмам гонъюль тилегини ве асрета, гонъуль.

Еди фелекни терк къылыб, накъд-и джан билен

Бу ашкъ нардын ойнама, эй, бинева гонъуль!

Къандек яшым акъыб, тунь-у кунь йыгълатыр мени,

Тегме ки, эрсе, кульсе манъа — не рева гонъуль.

Я Рабб! Козюмден ал бу гонъуль дадыны! Манъа

Ки болды козь белясы билен мубтеля гонъуль,

Михнет элине алды аятым якъасыны —

Абдул къатында къылмады бир маджера гонъуль.

                           МЕВЛЯ КЪАДЫ МУХСИН

(XIV асыр шаири)

Къады Мухсин, озь замандашлары олгъан Абдулмеджид эфенди, Мевляне Исхакъ ве дигерлери киби Мысыргъа кетип анда яшагъан шаирлерден биридир ки, онынъ аяты, догьгъан ве ольген йыллары акъкъында да малюмат ёкъ. Лякин дикъкъатнен бакъылса, язгъан гъазелининъ тили онынъ Къырымлы шаири экенлигине ич шубе догъурмай. Озюнинъ эсерлерини о "Мухсин" тахаллюсынен къайд эткен.

Сейфи Сараий озюнинъ китабына Къа­ды Мухсиннинъ де бир шиирини къойгъан ки, бунынъ себебинден онынъ шу шиири кунимизге етип кельгендир.

                    *     *     *

Севдюгим бен адемийлер джаныдур,

Къаму хублар хубынынъ султаныдур.

Кечти Лейли, кечти Ширин хублыгъы,

Ушбу кунь меним махым девраныдур.

Бендесидюр боюнынъ серв-у чынар,

Ай-у кунеш юзюнинъ хайраныдур.

Янагьы сайрулара алма сатар,

Дудагьы дердийлернинъ дерманыдур.

Не янакъ ки — мат этер тазе гулю,

Не дудакъ ки — мысрый шеккер кяныдур.

Энгеки зинданына тюшкен эсир —

Ол ки бу кунь Юсуф-и Кеньанийдур.

Къаша, козе алданырса даийлер,

Мухсиннинъ теферрудж-и рахманийдур.

МЕВЛЯ КЪАДЫ МУХСИН

(XIV асыр шаири)

Къады Мухсин, озь замандашлары олгъан Абдулмеджид эфенди, Мевляне Исхакъ ве дигерлери киби Мысыргъа кетип анда яшагъан шаирлерден биридир ки, онынъ аяты, догьгъан ве ольген йыллары акъкъында да малюмат ёкъ. Лякин дикъкъатнен бакъылса, язгъан гъазелининъ тили онынъ Къырымлы шаири экенлигине ич шубе догъурмай. Озюнинъ эсерлерини о "Мухсин" тахаллюсынен къайд эткен.

Сейфи Сараий озюнинъ китабына Къа­ды Мухсиннинъ де бир шиирини къойгъан ки, бунынъ себебинден онынъ шу шиири кунимизге етип кельгендир.

                    *     *     *

Севдюгим бен адемийлер джаныдур,

Къаму хублар хубынынъ султаныдур.

Кечти Лейли, кечти Ширин хублыгъы,

Ушбу кунь меним махым девраныдур.

Бендесидюр боюнынъ серв-у чынар,

Ай-у кунеш юзюнинъ хайраныдур.

Янагьы сайрулара алма сатар,

Дудагьы дердийлернинъ дерманыдур.

Не янакъ ки — мат этер тазе гулю,

Не дудакъ ки — мысрый шеккер кяныдур.

Энгеки зинданына тюшкен эсир —

Ол ки бу кунь Юсуф-и Кеньанийдур.

Къаша, козе алданырса даийлер,

Мухсиннинъ теферрудж-и рахманийдур.

СЕЙФИ САРАИЙ

(1321-1396)

Сейфи Сараий, бир чокъ улемалар, алимлер, шаирлер ве дигер зиялылар киби, Мы­сыргъа кете ве 1391 сенеси анда о, улу аджем шаи­ри Саадий Шеразийнинъ мешур «Гулистан» эсерини тюркий тильге терджиме эте.Сонъра о девирде адлары белли олгъанлардан докъуз шаирнинъ бирер шиирини ве озюнинъ гъазеллерини де къошып шу «Гулистан эсеринен бирге бир джонк дердж эте. Шаирнинъ бу джонки – диваны «Сейфи Сараий. Шеърлар. Гулистан» адынен 1968 сенеси Ташкентте айры китап олып нешир этиле. Къазан татарлары ве озьбеклер оны озь шаирлери деп саялар. Лякин теркибинде бир чокъ ялынъыз къырымтатар тилине хас сёзлер олгъаныны эсапкъа аладжакъ олсакъ, Сейфи Сараийнинъ тили энъ зияде о девирнинъ къырым-къыпчакъ тилине якъын экенлиги тасдыкълана. Ве биз дер эдик ки, о айны шу тильнинъ озюдир.

Къырым-къыпчакъ эдебиятынынъ тарихы узеринде чокъ чалышкъан ве эски девир шаирлеримизнинъ джедвелини тизген Эшреф Шемьи-заде шу шаирлер сырасында Сейфи Сараийни де сайып кече. Белли тюркшынас алим Эмир Неджипнинъ язгъанына коре, Сейфи Сараий Мысырдан ватанына къайтып кельмей анда къала.

Сейфи Сараий Саадийнинъ «Гулистан»ыны терджиме эттиги саесинде, ерине коре ара-сыра озю де бир манзуме язып къоша. Эсерни тюркий тильге терджиме этип башлагъанда, озюнинъ шу эсер акъкъында фикирлерини эвеля шиирий сатырларнен беян эте.

           *    *    *   

Джихан шаирлери, эй гульшани багъ,

Кими бульбуль дурур сёзде, кими загъ.

Кими тути бекин чайнар шакарни,

Кими лафзи билан уртар даразни.

Кимининъ сёзлери мевзусы шырын,

Кимининъ ляйыгъы ташрифу тахсин,

Кими узганинг ашъорин меним дер,

Кими эльва киби шалгъам чёпин ер.

Кими маъна къойыб лафзин тюзетир,

Кими везнин бозыб, санат козетир.

Оларнынъ ош бири – Сейфи Сараий,

Джихан арифлерининъ хакъи-пайи.

Аны сен джумле шаир камтари биль,

Къамер юзьге хамиша муштари биль.

  

              *    *     *

Янъы айдыр къашынъ, эй, коркебайым,

Къылур байрам юзюнъни корьсе даим.

Сув ичкенде дудагъынъдан сув тамса,

Битер къанд-у шекер ол ерде даим.

Джемалынъдыр бу кунь алем сефасы,

Хаялынъдыр хемише джанфизаим.

Керек ольтюр, керек асра — къулунъман,

Мубарек буйругьынъдыр къутлу рейим.

Муфаррих назм этиб Сейфи Сараий,

Сыфатынъны окъур, эй, корькебайым!

        Хикяет-и мензум

                 1

Яшы етмишке еткен бир къары эр:

"Тилермен бир къыз огълан алмагьа" — дер.

Элинде ниъмети коп, кульфети аз,

Ки эльде муътебер бир уллу беззаз.

Тилеп алды бир озьден къыз, юзю — Ай!

Аты инджи, атасы бельгили бай.

Нечюкки ресм эди — болды темаша,

Едилер ол гедже коп тюрлю ашы.

Кетирди енъгелер къызны куевге,

Кириб ятты ол экиси бир эвге.

Куев ийни узе къызнынъ аягъы —

Къартымнынъ турмады ол дем таягъы.

Чекиб яй, толдурыб окъ фарисане,

Урур — лякин окъу отьмес нишане!

Туруб эрте муну хаджет кетюрди:

"Манъа тоймаз козюм хиджлет кетюрди".

Учюнджи кунь олар мухкем урушты,

Къоюб къады, эвин бекке турушты.

Тутуб Сейфи Сараий къыз эрини,

Лятифе сёзледи козьлеб ерини:

"Ай-а, ахмакъ куев! Етмиш яшарсынъ,

Элинъ титрер-нечюк инджи тешерсинъ?

Бу куньден сонъ бу иштен тевбе этгиль,

Къылыб иги амель, дженнетке кетгиль.