среда, 23 декабря 2015 г.

ПРОЩАЙ, ЖУРНАЛ «ЙЫЛДЫЗ»!
(Прекращение деятельности журнала «Йылдыз» вступает в силу)

Как мы уже сообщали, Совет Министров Республики Крым 23 декабря с. г. издал распоряжение № 1100-р о реорганизации крымскотатарских национальных зданий журнала «Йылдыз» и газеты «Янъы дюнья», в котором предписывалось «прекращение деятельности» этих изданий и назначались председатели ликвидационных комиссий по этим изданиям.
В свою очередь, в соответствии с вышеуказанным распоряжением Совмина Крыма, Госкомнацем 11 декабря с.г. издано распоряжение № 17-р о реорганизации журнала «Йылдыз» и газеты «Янъы дюнья». В пункте 3.2 этого распоряжения указано «Обеспечить проведение мероприятий, связанных с прекращением деятельности учреждений указанных в пункте 1 настоящего распоряжения (т.е. журнала «Йылдыз» и газеты «Янъы дюнья»).     
В обеих распоряжениях указывается, что реорганизация этих зданий осуществляется в связи с присоединением журнала «Йылдыз» и газеты «Янъы дюнья» к созданному недавно «Медиа-центру». Причем, присоединение осуществляется путем ликвидации юридического лица этих зданий. В пункте 4.3 прямо указано: «Внести изменения в Устав (этих зданий),ь предусмотрев в стурктуре обособленные подразделения БЕЗ СТАТУТА ЮРИДИЧЕСКОГО ЛИЦА (курсив наш): «Редакция газеты «Янъы дюнья» и «Редакция журнала «Йылдыз».
Следует сказать, что, коллективы обеих редакций не против присоединения журнала и газеты к «Медиа-центру». Но они категорически не согласны с изменением статуса их изданий, конкретно, с лишением юридического лица как газеты, так и журнала.
В связи с вышеизложенным, возникают два вопроса.
Во-первых, нам, сотрудникам журнала и газеты, совершенно непонятно, почему для присоединения обязательно нужно изменять статус этих национальных зданий и лишать их юридического лица? Это обстоятельство создало в коллективах этих редакций крайне напряженное состояние. Люди совершенно не понимают для чего все это делается.     
Во-вторых, почему этот эксперимент с созданием какого-то «Медиа-центра» в Крыму и присоедниением к нему  только журнала «Йылдыз» и газеты «Янъы дюнья», проводится с нашим единственным литературно-художественным журналом и нашей национальной газетой. Если в Крыму появилась необходимость иметь «Медиа-центр», пусть Совет Министров создает общий, скажем, «Крыммедиа» и присоединяют к нему все издающиеся в Крыму газеты и журналы, как делается в других регионах России, например, в Татарстане. Так было бы и правильно, и толерантно. Кстати, созданный в Татарстане «Татмедиа» обединяет 85 газет и журналов и все они сохраняют свой статус как юридическое лицо. А у нас сразу взялись лишать самостоятельности только наших национальных зданий. Лишают, лишают… При Украине лишали и сейчас лишают. Сколько можно лишать нашего и нас? Не для этого мы, крымскотатарские писатели, в самые трудные годы депортации добивались и сумели создать  журнал «Йылдыз», чтобы ровно через 40 лет лишали его самостоятельного статуса, превращая его в безликую брошуру, так сказать, без рода, без племени.
И спрашивается, насколько этот эксперимент, это совершаемое глумление над нашими национальными изданиями созвучен с идеей Указа Президента Путина о реабилитации репрессированных народов Крыма, в т.ч. и крымскотатарского народа? С большим сожаленим можно сказать, что все вышеуказанные действия полностью противоречат задачам, отмеченным в этом Указе.

И все же, можно надеяться, что благоразумие возьмет верх и положение исправится. Не может быть так, чтобы единственный в мире литературно-худжественный журнал на крымскотатарском языке пришел к своему 40-летию, а национальная газета – к своему 100-летию лишенными своей самостоятельности, своего имени.

понедельник, 21 декабря 2015 г.

    Инсан огълу олды-олалы шай – яхшымы-яманмы яшай,
яхшы девирдеми-яман девирдеми яшай, заман зорлукъ –
ларына бойсунса да, эп даа яхшы яшайыштан умютини
узьмей, эп даа яхшы девирге, яхшы шараитке ынтыла.
Ялынъыз ынтыла дегиль, куреше, усанмай-талмай куреше.
    Дюньягъа намы кеткен магърур къырымтатар халкъы –
мызнынъ да бутюн кечмиши озь такъдири, сербестлиги
огърунда курешнен багълы олып кельмекте ве ойле де
девам этмекте. Бу куреште о ялынъыз озюне ве Аллагъа
ишана. Бу курешлер оны сюргюнликтен къуртарды, Ана-
Ватангъа, эдждатлар топрагъына алып кельди. Алем бу
халкънынъ джесюрлигине, такъдирге бойсунмагъанына,
магърурлыгъына, кимсеге баш эгмегенине сукълана,  ве:
«Айда, къырымтатарлар!» дей.


АЙДА, КЪЫРЫМТАТАРЛАР БУ!

Вакъыт келе, къыш сувугъы   
Дёне джошкъун баарьге.
Гедже къаранлыгъы кене
Дёне айдын саарьге .

Ярыкъ олсын, кунь ачылсын,
Айдынлансын юртымыз.
Ешилленсин Ярым ада,
Дженюбимиз, сыртымыз.

Эркес бол-бол нефес алып,
Билеклерни тюрермиз.
Баарь ве яз экип-сачып,
Кузьде сефа сюрермиз.

Келеджекке умют беслеп,
Бугунни токъ этермиз.
Пис ниетлер артта къалып,
Тамырын ёкъ этермиз.

Айда къырымтатарлар бу!
Сюрюнсе де йыкъылмаз.
Нидже зорлукълар корьсе де,
Яшар, асла ёкъ олмаз.

Яшасын, эм яшайджакъ о,
Гонъюли токъ олгъанджек.
Девлетчилик талап этип,
Юрт саиби олгъанджек.

Юрт саиби олур экен,
Макъсадына етеджек.
Тез вакъытта шу Къырымны
Бир топ чечек этеджек.

суббота, 19 декабря 2015 г.

 Селям алейкум, меним саифеме кирген мухтерем достлар!
Чокъ адамлар менден сорайлар: «Риза агъа, сиз акъсакъал языджы, иджаткяр адамсыз. Къыскъадан олса да, озюнъизни танытсанъыз», дейлер.

Мен «Къырымтатар языджылары бирлиги»нинъ реиси олам. Ве айны вакъытта «Йылдыз» журналында чалышам.
87 яшындам. 1928 сенеси март 30-да Къарасувбазар районы, Барын коюнде кой оджасы къорантасында догъдым. Сюргюнликте Кострома виляетине тюштик. Озюм 1965 сенеси Кострома шеэринде Тиджарет техникумыны, 1959 сенеси исе Самаркъанд тиджарет институтыны битирдим. Беш йыл Къыргъызстаннынъ Ош шеринде тиджарет системасында чалыштым. 1965 сенеси мени Ташкентте «Ленин байрагъы» редакциясына чагъырып терджиман оларакъ ишке алдылар. 12 йыл «Ленин байрагъы»нда, сонъ «Йылдыз» журналында чалыштым.
Демек, иджадий иште, эдебиятта къалем ишлеткениме бу сене тамам 50 йыл олды. Кечкен девирде 50-ге якъын китап чыкъардым.
Булардан ярысы меним озь китапларым олса, къалгъаны я тертип эткен, я да редактирлеп неширге азырлагъан китапларымдыр.
1989 сенеси Озьбекистанда нам къазангъан медениет хадими унванынен, 2010 сенеси Къырымда нам къазангъан санат эрбабы унванынен такъдирлендим. 2011 сенеси XVII асыр шаиримиз Мустафа Джевхерийнинъ 2 томлыкъ эсерлер топламыны азырлап чыкъаргъаным ичюн Къырым Мухтариет Республикасынынъ мукяфатына, 2009 сенеси исе Эшреф Шемьи-заде адына эдебият мукяфатына наиль олдым. 1995 сенесинден Къырым мусульманлары Къурултайы Тефтиш комиссиясынынъ азасым.
Меним эсас макъсадым бу интернет-джонкте къырымтатар эдебиятынен меракълангъан бир чокъ окъуйыджыларны эдебиятымызнен, онынъ кечмишинен, айры эдебият нумюнелеринен, энъ корюмли эдиплеримизнен таныш этмек, халкъымызнынъ кечмишинден, тарихымыздан, медениетимизден малюматлар беян этмек ве иляхре.
Тартынманъыз, киринъиз меним Джонкиме: http://bogurcha.blogspot.com/

                                                                            Сайгъы иле Риза Фазыл.



Уважаемые посетители моего блога!
Вас приветствует писатель Риза Фазыл.
Многие обращаются ко мне: «Риза агъа, вы старейший писатель, творческий работник.  Расскажите, пожалуйста коротко о себе». Если очень коротко, то так:

В настоящее время я являюсь председателем Союза крымскотатарских писателей, работаю в журнале «Йылдыз».
Мне 87 лет. Родился в 1928 году 30 марта в дер. Барын, Карасубазарского района, в семье сельского учителя. В депортации с семьей попал в Костромскую область. В 1955 году с красным дипломом окончил Костромской техникум советской торговли, а в 1959 году – экономический факультет Самаркандского института торговли. Пять лет работал в в гор. Ош (Киргизия) в системе торговли ревизором, гл. бухгалтером универмага. В январе 1965 года переехал в Ташкент и в мае месяце  того же года был приглашен переводчиком в газету «Ленин байрагъы», стал журналистом. В 1980 году перешел на работу в журнал «Йылдыз», где и продолжаю работать.
Таким образом, я уже 50 лет неразрывно связан с литературной деятельностью. За эти годы издал около 50 книг. Половина из них написаны мною, остальные – редактировал, готовил к печати, являлся составителем.
 В 1989 году мне было присвоено звание Заслуженного работника культуры Узбекской ССР, а в 2010 году – звание Заслуженного деятеля АРК. За создание и издание произведений поэта XVII века Мустафы Джевхери, в 2011 году награжден Республиканской премией по литературе. В 2009 году награжден литературной премией им. Эшрефа Шемьи-заде. 
А теперь мне хочется посредством интернета – через свой блог – поделиться с друзьями, почитателями своей любовью к крымскотатарской литературе, рассказать о ее зарождении, истории, познакомить с классиками и видными представителями этой литературы, их произведениями, показать историю Крыма через призму их творчества.
      Добро пожаловать в мой блог «Блог Ризы Фазыла»! http://bogurcha.blogspot.com/
      Заходите, не пожалеете.  С уважением Риза Фазыл.                                                                                      
«Къалендернаме» Къырымда
XIV асырда язылгъан
фельсефий трактат
    
«Авдет» газетасында басылгъан хаберге коре, къысмет олса, чокъкъа бармадан, къырымтатар эдебияты энъ къадимий тюркий эдебиятлардан бири олгъаныны тасдикълагъан XII асыргъа аит Махмуд Къырымлынынъ «Юсуф ве Зулейха» ве Халиль огълу Алининъ «Къысса-и Юсуф» адлы дестанларына, айны шу асырнынъ сонъунда мейдангъа кетирильген «Кодекс Куманикус» лугъатына Эбубекир Мухаммеднинъ XIV асырнынъ башында язгъан «Къалендернаме» адлы фельсефий трактаты да къошуладжакъ. Бу эльбет де буюк бир медений вариетимиз оладжакътыр.
Асылында бу эльязма акъкъында малюматны биз илькиде Эшреф Шемьи-заденинъ «Омюр ве яратыджылыкъ» (1974) китабындан окъуп бильген эдик. Эшреф агъа о девирки язма эдебиятымызны ве теракъкъиятымызны мусульман медениети ве арап элифбеси кельмесинен багълы олгъаныны косьтере ве шойле яза: «XIII асырда тертип этильген бир къач арапча-къыпчакъча ве къыпчакъча-арапча лугъатлар, Махмуд Къасым адында бир шаиримизнинъ шу асырнынъ башында язгъан «Юсуф ве Зулейха» поэмасы, Эбубекир адлы бир фельсефеджи алимимизнинъ XIV асыр башларында язгъан ве шимди Ташкентте Шаркъшынаслыкъ институтынынъ эльязма фондында сакълы «Къалендернаме» намында фельсефий трактаты ве иляхрелер, иште, шу теракъкъиятнынъ семерелеридир». (с. 97). Башкъа бир макъалесинде Эшреф агъа муэллифнинъ адыны толу суретте Эбубекир Мухаммед, деп яза ки, бизде онынъ ады ойле де кете.
1989-1990 сенелери биз арабіст достымыз Энвер Хуршутнен берабер Ташкенттеки Эльязмалар институтынынъ директоры Лязиз Къаюмовнынъ муавинине мураджаат этерек, шу эльязманы эльде этмек ичюн арекетлер япкъан эдик, амма о вакъытта нетиджеси олмады. Шимди исе, иншалла, шу эльязма бизим эдебий, тарихий, медений вариетимизге кечмек ихтималы бар.
Энди невбет башкъа эльязмаларгъа. Мен эвеля айны шу XIV асыр шаиримиз Абдульмеджит Эфендининъ эльязмасыны козьде тутам. Эшреф Шемьи-заде озюнинъ юкъарыда анъылгъан китабында бу эльязма акъкъында шойле яза: «Бизим язма эдебий асабалыгъымызгъа аит бир чокъ къыйметли эсерлер бугуньге къадар нефис эльязма джонклерге (гонь къаплы дефтерлерге) язылып, чешит девлетлернинъ китапханелеринде сакъланып кельмектелер. Шойле джевхерлерден бири Голландияда Лейден шеэри университетининъ китапханесиндеки Абдульмеджит Эфенди адлы бир классик шаиримизнинъ шиирлери язылы эльязма джонктир». (с. 98).
Тедкъикъатчымыз Нариман Абдульваап да озю чыкъаргъан китабында бу шаир хусусында шойле яза (терджиме этмей аламыз): «Из авторов, практически всю жизнь проживший в Крыму, отметим поэта Абдульмеджида Крымского (вторая пол.XIV в. — нач. XV в.), автора сохранившихся до наших дней лирических стихотворений — газелей, а также поэмы «Мунис-уль-ушшак» («Неразлучный друг влюбленных»), тоже на сюжет о пророке Юсуфе, судьба которой неизвестна». («Грезы розового сада», 1999, с.6-7).
 Бизге ады белли олгъан бир эльязма китап (Диван) даа бар ки, о Мысырда Къахире шеэри китапханелеринден биринде сакълы олса керек. Бу диван акъкъында арап тедкъикъатчыларындан Амин аль-Холи озюнинъ «Связи между Нилом и Волгой в XIIIXIV в.в.» адлы китабында шойле яза: «Среди мамлюков (мамлюклер — эсасен Къырымдан алып кетильген Къырым къыпчакълары эдилер — Р.Ф.) были талантливые поэты, писавшие по вдохновению, не обращаясь к правилам поэтики. Можно было бы перечислить мамлюков, которые, по рассказам, более или менее удачно писали стихи — и серьезные и шутливые,  ограничимся упоминанием лишь одного из них, которого называют «самым поэтичным тюрком». Это ат-Танбага аль-Джавали...(умер в 744 г.х. - 1343/44 г.), эмир Дамаска. (Эшреф агъа бу шаирнинъ адыны Танабугъа деп яза эди - Р.Ф.). Ибн Тагрибарди писал о нем: «Он один из выдающихся поэтов-тюрков. Я не знаю никого из сынов его племени, кто мог бы сравниться с ним в сочинении вдохновенных стихов, разве что имел бы (диван) «Айадмур аль-мехъяви». (с. 32). «Айадмур аль-мехъяви» адлы бу диван шу къыпчакъ шаирлерининъ эсерлеринден тертип этильген китаптыр. Шубесиз, бойле эльязмалар даа тапылыр. Иште, илериде бизге бу эльязмапарны да эльде этмек ёлларыны арамакъ керек.
«Авдет» газетасынынъ айны шу санында озьбек алимлери К. Мунировнынъ ве А. Джуванмардиевнинъ «Къыймети ёкъ эльязма» серлевалы макъалеси дердж этильген. Оларнынъ бу макъалеси озь вакътында «Озьбекистанда ичтимаий илимлер» журналынынъ 1966 сенеси 11-нджи санында дердж этильген экен. Ашагъыда шу макъалени кетиремиз.


Риза ФАЗЫЛ.


Къыймети ёкъ эльязма

Бинълернен мешур шаркъ алимлери тарафындан мейдангъа кетирильген ве аджайип хаттатлар тарафындан кочюрилип язылгъан эльязмалар сакъланып, бизим кунюмизгедже етип кельдилер. Бойле бир чокъ ильмий вариет эльязмалар шеклинде азырки заманда Ташкентте УзССР Илимлер Академиясынынъ Абу Райхан Беруний адына Шаркъшынаслыкъ институтынынъ эльязмалар фондында сакъланмакъталар. Бу медений вариет ильмий эсаста огренильмекте ве онъа меракъ кунь-куньден арта.
Эльязмалар фонды кечмишнинъ Шаркъта намлы алимлери, тарихчылары, фельсефеджилери ве шаирлерининъ янъы-янъы эсерлеринен, чешит эльязмаларнен текмиллене.
Сонъки йылларда институтнынъ зенгин хазинесине даа бир къач эльязма ве эльязма китаплар къошулды.
Адамларнынъ эллеринде сакълы олгъан эльязма эсерлерни сатын алмакъ ичюн девлет эр йыл кереги къадар сермия айыра. Институтнынъ ильмий хадимлери мезкюр фондгъа эп янъы-янъы эсерлерни джельп этмек макъсадында семерели чалышалар. Махсус комиссия эр йыл чешит Шаркъ тиллеринде язылгъан эльязма эсерлерни, басылгъан китапларны сатып ала. Институт хадимлери айны вакъытта адамларнынъ эллеринде сакъланып къалгъан бойле эльязмаларны эльде этмек макъсадынен даима республиканынъ чешит виляетлерине, шеэрлерине, районларына командировкагъа баралар. Мына, якъында бойле бир къач къыйметли эльязма даа эльде этильди. Оларнынъ арасында, занымызджа, сонъ дередже къыйметли уникаль бир эльязма да бар. Иште, биз бу эсер устюнде айрыджа токъталаджакъмыз.
Бизге Наманган шеэринде «Къалендернаме» деген бир эльязма эсер булунгъаны акъкъында хабер кельди. Бу эльязманынъ биринджи бетинде хаттатнынъ элинен: «Хаз аль-китаб аль-мусамма биль Къалендернаме» деп язылгъан. Экинджи бетинде исе: «Китаб аль Къалендернаме» деген язы бар. Амма эльязманынъ ичинде эсернинъ ады акъкъында муэллифнинъ озю арапча шойле язгъан:
Терджимеси: Огъурлы иш япмакъ вакъты кельди ки, ишбу «Къалендернаме» пейда олды.
Дюньянынъ бир чокъ эльязма хазинелеринден бир де биринде бельки бу эсернинъ нусхасы ола биле, деп зан этерек, биз элимизде олгъан чешит мемлекетлернинъ бутюн каталогларыны тешкерип чыкътыкъ. Лякин бу эльязманынъ не озю ве не де онынъ муэллифи акъкъында ич бир малюмат булмадыкъ.
Сонъ биз бу макъсаднен эсернинъ озюне мураджаат эттик. Бир шииринде муэллиф озюнинъ адыны шу тарзда тариф эте:
Терджимеси: Эбубекир Къалендер ашыкъып, фикирлер арасындан вызнен отип язды бу китапны.
Бундан муэллифнинъ ады Эбубекир Къалендер олгъаны анълашыла.
Муэллиф озюнинъ эсеринде оны не вакъыт язып башлагъаны акъкъында шойле бир малюмат бере:
Терджимеси: Ашыкъларнынъ тышкъы къияфети ве рухий вазиетлери Къырымда 720 сенеси Пир Къалендер Румий тарафындан язылды.
Бу малюматтан анълашыла ки, муэллиф юкъарыда анъылгъан эсерни Хиджрий 720 (1320/1321) сенеси язып башлагъан.
Эльязмада косьтерильгени киби, бу эсер беш джылттан ибарет экен. Олардан дёрти Султан Ак-буки заманында, бешинджиси исе — Султан Махмуд Джалалиддин Джанибек заманында язылгъанлар. Муэллифнинъ озю язгъанындан анълашыла ки, муэллиф озюнинъ бу эсери, яни онынъ биринджи учь китабы устюнде йигирми йылдан зияде чалышкъан. Чюнки учюнджи китабынынъ сонъунда о:(бу язылар 740 сенеси юрегимден сель киби акъып чыкътылар), деп яза.
Бундан анълашыла ки, беш джылтлы «Къалендернаме» эсерининъ учюнджи джылты Хиджрий 740 (яни 1339/1340) сенеси язылып битирильген. Къалгъан дёртинджи ве бешинджи джылтлары о девирден сонъ язылгъан олса керек.
Эсернинъ элимиздеки нусхасы Хиджрий 761 (1359/1360) сенелери арапчанынъ «носталик» усулынен пек дюльбер язы иле Шейх Баязид Ушшакъи Самриний тарафындан кочюрип язылгъан.
Эльязма нусханынъ башында ве сонъунда да китап саибининъ муури басылгъан. Муурьде онынъ ады Эшмухаммед диванбеги ибн Байкиши, деп косьтерильген. Бундан башкъа китапта насылдыр бир Сейид Ахмед б. Мырза Салихнинъ де муури басылгъан.
Бу тарихий эсернинъ къыймети ве аджайиплиги шундан ибарет ки, биринджиден, онынъ уникаль, яни бенъзери олмагъан бир эсер олгъанында ве, экинджиден, онынъ чокъ заманлар сонъундан дегиль де, айны шу XIV асырда, яни эсернинъ яратылгъан озь девринде кочюрип язылгъанындадыр.
Шуны да айтмакъ лязим ки, Алтын Орда ханлыгъы девринде насыл ильмий эсерлер язылгъаны бизге бу замангъадже даа аман-аман белли дегиль, чюнки о заманда яратылгъан эсерлер бизим кунюмизге етип кельмеди.
Меселе шунда ки, Алтын Орда ханлыгъы ве хусусан Къырымнынъ XIV асыр тарихы ве медениетини огренювде «Къалендернаме» гъает муим ве дегерли роль ойнай биле.
Эбубекир Мухаммед юкъарыда анъылгъан эсернинъ бир еринде Джалалиддин Румийни озюнинъ оджасы, устазы, деп онынъ мешур «Месневи» эсерини исе чокъ аджайип эсер, деп къайд эте ве шойле яза:
Терджиме: «Месневи» — бу бир илимлер дерьясы ки, онда акс олунгъан акъыл-идрак санки озь ичинден инджилер акътарып чыкъаргъан бир далгъа кибидир. Эй, къардашым, эгер онынъ бейитлерини догъру этип окъусанъ, олар юрегинъни ве къальбинъни темизлерлер. Джалалиддин Румий «Месневи» китабыны яратты ки, ондаки акъыл-идрактан бал-шекер тамлай».
Эбубекир Мухаммеднинъ «Къалендернаме»си тасаввуф ве ахлякъ проблемлерине багъышлангъан. О, Джалалиддин Румийнинъ «Месневи»сине джевап шеклинде язылгьан. Эсерде севги, ашыкълыкъ, музыка, акъыл-зекя, адалет, намус, тербие ве дигер мевзулар тариф этиле. Бу мевзулар чешит мундериджеде дестанларнен, мунакъашанен, икяелернен, мисаллернен, косьтеришлернен, насиатларнен, кенъешлернен, мизаджларнен, икметли сёзлернен тариф этилелер.
Бунынънен бирге «Къалендернаме»де о девирнинъ бир сыра эрбаплары Султан Мухаммед Озьбекхан (1332-1340), Султан Махмуд Джалалиддин Джанибекхан, Амир Къутлугъ Тимур (1224-1234) ве дигер ханлар акъкъында малюмат бериле. Эсерде айны заманда Шейх Джунаид Багъдадий (ольген с. 910), Шейх Хасан Басрий (614-728), Султан Баязид Бастомий (776-848), Шейх Шиблий (861-945), Фаридуддин Аттар (1121-1229), Мевляне Румий (1202-1273) киби мешур шахыслар акъкъында да малюматлар кетириле.
Шаркъшынаслыкъ институтынынъ юкъарыда анъылгъан комиссиясы айны заманда Хафиз Ширазийнинъ йигирмиден зияде миниатюраларнен безетильген аджайип диваныны, Ибрахим Хакъкъийнинъ «Маърифатнаме» адлы уникаль эльязма эсерини ве даа бир къач дигер эльязмалар, эски китаплар ве архив весикъаларыны эльде этти.
Бутюн булар институтнынъ эльязмалар фондына къыймети ёкъ бир хазине олып къошулдылар.

К. МУНИРОВ, А. ДЖУВАНМАРДИЕВ.
Озьбекчеден русчагъа Энвер Хуршут,
русчадан  къырымтатарджагъа  исе 
Риза Фазыл терджиме эттилер.





«Qalendername» - Qırımda
XIV asırda yazılğan
felsefiy traktat

«Avdet» gazetinde basılğan haberge kore, qısmet olsa, çoqqa barmadan, qırımtatar edebiyatı eñ qadimiy türkiy edebiyatlardan biri olğanını tasdiqlağan XII asırğa ait Mahmud Qı-rımlınıñ «Yusuf ve Zuleyha» ve XIII asırğa ait Halil oğlu Aliniñ «Qıssa-i Yusuf» adlı destanlarına, aynı şu asırnıñ soñunda meydanğa ketirilgen «Kodeks Kumanikus» luğatına Ebubekir Muhammedniñ XIV asırnıñ başında yazğan «Qalendername» adlı felsefiy traktatı da qoşulacaq. Bu elbet de buyük bir medeniy variyetimiz olacaqtır. Asılında bu elyazma aqqında malümatnı biz ilkide Eşref Şemi-zadeniñ «Omür ve yaratıcılıq» (1974) kitabından oqup bilgen edik. Eşref ağa o devirki yazma edebiyatımıznı ve teraqqiyatımıznı musulman medeniyeti ve arap elifbesi kelmesinen bağlı olğanını kostere ve şoyle yaza: «XIII asırda tertip etilgen bir qaç arapça-qıpçaqça ve qıpçaqça-arapça luğatlar, Mahmud Qasım adında bir şairimizniñ şu asırnıñ başında yazğan «Yusuf ve Zuleyha» poeması, Ebubekir adlı bir felsefeci alimimizniñ XIV asır başlarında yazğan ve şimdi Taşkentte Şarqşınaslıq institutınıñ elyazma fondında saqlı «Qalendername» namında felsefiy traktatı ve ilyahreler, işte, şu teraqqiyatnıñ semereleridir». (s. 97). Başqa bir maqalesinde Eşref ağa muellifniñ adını tolu surette Ebubekir Muhammed, dep yaza ki, bizde onıñ adı oyle de kete.
1989-1990 seneleri biz Enver Hurşutnen beraber Taşkentteki Elyazmalar institutınıñ direktorı Lyaziz Qayumovnıñ muavinine muracaat eterek, şu elyazmanı elde etmek içün areketler yapqan edik, amma o vaqıtta neticesi olmadı. Şimdi ise, inşalla, şu elyazma bizim edebiy, tarihiy, medeniy variyetimizge keçti, demek mumkün. Endi nevbet başqa elyazmalarğa. Men evelya aynı şu XIV asır şairimiz Abdülmecit Efendiniñ elyazmasını közde tutam. Eşref Şemi-zade ozüniñ üqarıda añılğan kitabında bu elyazma aqqında şoyle yaza: «Bizim yazma edebiy asabalığımızğa ait bir çoq qıymetli eserler bugünge qadar nefis elyazma cönklerge (gon qaplı defterlerge) yazılıp, çeşit devletlerniñ kitaphanelerinde saqlanıp kelmekteler. Şoyle cevherlerden biri Gollandiyada Leyden şeeri universitetiniñ kitaphanesindeki Abdülmecit Efendi adlı bir klassik şairimizniñ şiirleri yazılı elyazma cönktir». (s. 98).
Tedqiqatçımız Nariman Abdulvaap da ozü çıqarğan kitabında bu şair hususında şoyle yaza (tercime etmey alamız): «İz avtorov, praktiçeski vsü jizn projivşiy v Krımu, otmetim poeta Abdülmecida Krımskogo (vtoraya pol.XIV v. — naç. XV v.), avtora sohranivşihsya do naşih dney liriçeskih stihotvöreniy — gazeley, a takje poemı «Munis-ul-uşşak» («Nerazluçnıy drug vlüblennıh»), toje na süjet o proroke Yusufe, sudba kotoroy neizvestna». («Gryozı rozovogo sada», 1999, s.6-7).
       Bizge adı belli olğan bir elyazma kitap (Divan) daa bar ki, o Mısırda Qahire şeheri kitaphanelerinden birinde saqlı olsa kerek. Bu divan aqqında arap tedqiqatçılarından Amin al-Holi ozüniñ «Svyazi mejdu Nilom i Volgoy v XIII-XIV v.v.» adlı kitabında şoyle yaza: «Sredi mamlükov (mamlükler — esasen Qırımdan alıp ketilgen Qırım qıpçaqları ediler — R.F.) bıli talantlivıye poetı, pisavşiye po vdohnoveniyu, ne obraşçayas k pravilam poetiki. Mojno bılo bı pereçislit mamlükov, kotorıye, po rasskazam, boleye ili meneye udaçno pisali stihi — i seryoznıye i şutlivıye, ograniçimsya upominaniyem liş odnogo iz nih, kotorogo nazıvayut «samım poetiçnım türkom». Eto at-Tanbaga al-Cavali...(umer v 744 g.h. - 1343/44 g.), emir Damaska. (Eşref ağa bu şairniñ adını Tanabuğa dep yaza edi — R.F.). İbn Tagribardi pisal o nyom: «On odin iz vıdayuşçihsya poetov-türkov. Ya ne znayu nikogo iz sınov yego plemeni, kto mog bı sravnitsya s nim v soçinenii vdohnovennıh stihov, razve çto imel bı (divan) «Ayadmur al-mehyavi». (s. 32). «Ayadmur al-mehyavi» adlı bu divan şu qıpçaq şairleriniñ eserlerinden tertip etilgen kitaptır. Şubesiz, boyle elyazmalar daa tapılır. İşte, ileride bizge bu elyazmaparnı da elde etmek yollarını aramaq kerek.
«Avdet»niñ aynı şu sanında ozbek alimleri K. Munirovnıñ ve A. Cuvanmardiyevniñ «Qıymeti yoq elyazma» serlevalı maqalesi derc etilgen. Olarnıñ bu maqalesi oz vaqtında «Ozbekistanda içtimaiy ilimler» jurnalınıñ 1966 senesi 11-nci sanında derc etilgen eken. Aşağıda şu maqaleni ketiremiz.
             
                                                                                            Riza FAZIL.

Qıymeti yoq elyazma

Biñlernen meşur şarq alimleri tarafından meydanğa ketirilgen ve acayip hattatlar tarafından koçürilip yazılğan elyazmalar saqlanıp, bizim kunümizgece yetip keldiler. Boyle bir çoq ilmiy variyet elyazmialar şeklinde azırki zamanda Taşkentte UzSSR İlimler Akademiyasınıñ Abu Rayhan Beruniy adına Şarqşınaslıq institutınıñ elyazmalar fondında saqlanmaqtalar. Bu medeniy variyet ilmiy esasta ogrenilmekte ve oña meraq kun-kunden arta.
Elyazmalar fondı keçmişniñ Şarqta namlı alimleri, tarihçıları, felsefecileri ve şairleriniñ yañı-yañı eserlerinen, çeşit elyazmalarnen tekmillene.
Soñki yıllarda institutnıñ zengin hazinesine daa bir qaç elyazma ve elyazma kitaplar qoşuldı.
Adamlarnıñ ellerinde saqlı olğan elyazma eserlerni satın almaq içün devlet er yıl keregi qadar sermiya ayıra. İnstitutnıñ ilmiy hadimleri mezkür fondğa ep yañı-yañı eserlerni celp etmek maqsadında semereli çalışalar. Mahsus komissiya er yıl çeşit Şarq tillerinde yazılğan elyazma eserlerni, basılğan kitaplarnı satıp ala. İnstitut hadimleri aynı vaqıtta adamlarnıñ ellerinde saqlanıp qalğan boyle elyazmalarnı elde etmek maqsadınen daima respublikanıñ çeşit vilyayetlerine, şeherlerine, rayonlarına komandirovkağa baralar. Mına, yaqında boyle bir qaç qıymetli elyazma daa elde etildi. Olarnıñ arasında, zanımızca, soñ derece qıymetli unikal bir elyazma da bar. İşte, biz bu eser ustünde ayrıca toqtalacaqmız.
Bizge Namangan şeherinde «Qalendername» degen bir elyazma eser bulunğanı aqqında haber kel-di. Bu elyazmanıñ birinci betinde hattatnıñ elinen: «Haz al-kitab al-musamma bil Qalendername» dep yazılğan. Ekinci betinde ise: «Kitab al Qalendername» degen yazı bar. Amma elyazmanıñ içinde eserniñ adı aqqında muellifniñ ozü şoyle yazğan:
Tercimesi: Oğurlı iş yapmaq vaqtı keldi ki, işbu «Qalendername» peyda oldı.
Dünyanıñ bir çoq elyazma hazinelerinden bir de-birinde belki bu eserniñ nushası ola bile, dep zan eterek, biz elimizde olğan çeşit memleketlerniñ butün kataloglarını teşkerip çıqtıq. Lyakin bu elyazmanıñ ne ozü ve ne de onıñ muellifi aqqında iç bir malümat bulmadıq.
Soñ biz bu maqsadnen eserniñ ozüne muracaat ettik. Bir şiirinde muellif ozüniñ adını şu tarzda tarif ete:
Tercimesi: Ebubekir Qalender aşıqıp, fikirler arasından vıznen otip yazdı bu kitapnı.
Bundan muellifniñ adı Ebubekir Qalender olğanı añlaşıla.
Muellif ozüniñ eserinde onı ne vaqıt yazıp başlağanı aqqında şoyle bir malümat bere:
Tercimesi: Aşıqlarnıñ tışqı qiyafeti ve ruhiy vaziyetleri Qırımda 720 senesi Pir Qalender Rumiy tarafından yazıldı.
Bu malümattan añlaşıla ki, muellif yuqarıda añılğan eserni Hicriy 720 (1320-1321) senesi yazıp başlağan.
Elyazmada kosterilgeni kibi, bu eser beş cılttan ibaret eken. Olardan dörti Sultan Ak-buki za-manında, beşincisi ise — Sultan Mahmud Calaliddin Canibek zamanında yazılğanlar. Muellifnıñ ozü yazğanından añlaşıla ki, muellif ozüniñ bu eseri, yani onıñ birinci uç kitabı ustünde yigirmi yıldan ziyade çalışqan. Çünki uçünci kitabınıñ soñunda o:”bu yazılar 740 senesi yuregimden sel kibi aqıp çıqtılar”, dep yaza.
Bundan añlaşıla ki, beş cıltlı «Qalendername» eseriniñ uçünci cıltı Hicriy 740 (yani 1339/1340) senesi yazılıp bitirilgen. Qalğan dörtinci ve beşinci cıltları o devirden soñ yazılğan olsa kerek.
Eserniñ elimizdeki nushası Hicriy 761 (1359/1360) seneleri arapçanıñ «nostalik» usulınen pek dülber yazı ile Şeyh Bayazid Uşşaqi Samriniy tarafından koçürip yazılğan.
Elyazma nushanıñ başında ve soñunda da kitap saibiniñ muuri basılğan. Muürde onıñ adı Eşmuhammed divanbegi ibn Baykişi, dep kosterilgen. Bundan başqa kitapta nasıldır bir Seyid Ahmed b. Mırza Salihniñ de muüri basılğan.
Bu tarihiy eserniñ qıymeti ve acayipligi şundan ibaret ki, birincide, onıñ unikal, yani beñzeri olmağan bir eser olğanında ve, ekincide, onıñ çoq zamanlar soñundan degil de, aynı şu XIV asırda, yani eserniñ yaratılğan oz devrinde koçürip yazılğanındadır.
Şunı da aytmaq lyazim ki, Altın Orda hanlığı devrinde nasıl ilmiy eserler yazılğanı bizge bu zamanğace daa aman-aman belli degil, çünki o zamanda yaratılğan eserler bizim kunümizge yetip kelmedi.
Mesele şunda ki, Altın Orda hanlığı ve hususan Qırımnıñ XIV asır tarihı ve medeniyetini ogrenüvde «Qalendername» ğayet muim ve degerli rol oynay bile...
Ebubekir Muhammed yuqarıda añılğan eserniñ bir yerinde Calaliddin Rumiyni ozüniñ ojası, ustazı, dep onıñ meşur «Mesnevi» eserini ise çoq acayip eser, dep qayd ete ve şoyle yaza: «Tercime: «Mesnevi» — bu bir ilimler deryası ki, onda aks olunğan aqıl-idrak sanki öz içinden inciler aqtarıp çıqarğan bir dalğa kibidir. Ey, qardaşım, eger onıñ beyitlerini doğru etip oqusañ, olar yuregiñni ve qalbiñni temizlerler. Calaliddin Rumiy «Mesnevi» kitabını yarattı ki, ondaki aqıl-idraktan bal-şeker tamlay».
Ebubekir Muhammedniñ «Qalendername»si tasavvuf ve ahlyaq problemlerine bağışlanğan. O, Calaliddin Rumiyniñ «Mesnevi»sine cevap şeklinde yazılgan. Eserde sevgi, aşıqlıq, muzıka, aqıl-zekya, adalet, namus, terbiye ve diger mevzular tarif etile. Bu mevzular çeşit mundericede des-tanlarnen, munaqaşanen, ikyayelernen, misallernen, kosterişlernen, nasiatlarnen, keñeşlernen, mi-zaclarnen, ikmetli sözlernen tarif etileler.
Bunıñnen birge «Qalendername»de o devirniñ bir sıra erbapları Sultan Muhammed Ozbekhan (1332-1340), Sultan Mahmud Calaliddin Canibekhan, Amir Qutluğ Timur (1224-1234) ve diger hanlar aqqında malümat berile. Eserde aynı zamanda Şeyh Cunaid Bağdadiy (ölgen s. 910), Şeyh Hasan Basriy (614-728), Sultan Bayazid Bastomiy (776-848), Şeyh Şibliy (861-945), Fariduddin Attar (1121-1229), Mevlyane Rumiy (1202-1273) kibi meşur şahıslar aqqında da malümatlar ketirile.
Şarqşınaslıq institutınıñ yuqarıda añılğan komissiyası aynı zamanda Hafiz Şiraziyniñ yigirmiden ziyade miniatüralarınen bezetilgen acayip divanını, İbrahim Haqqiyniñ «Marifatname» adlı unikal elyazma eserini ve daa bir qaç diger elyazmalar, eski kitaplar ve arhiv vesiqalarını elde etti.
Butün bular institutnıñ elyazmalar fondına qıymeti yoq bir hazine olıp qoşuldılar.

K.MUNİROV, A.CUVANMARDİYEV,
Ozbekçeden rusçağa Enver Hurşut,
rusçadan qırımtatarcağa ise
Riza Fazıl tercime ettiler.






среда, 16 декабря 2015 г.

ЛИТЕРАТУРНЫЙ ВЕЧЕР В КИПУ
Сегодня 16 декабря Союзом крымскотатарских писателей совместно с кафедрой крымтатарской литературы и журналистики КИПУ состоялась творческая встреча писателей, поэтов со студентами и преподавателями. Во встрече участвовали старейшие писатели Риза Фазыл, Закир Куртнезир, Рефат Чайлак из Судака, Певат Зети из Карасубазара, а также Дилявер Осман, Сервер Бекиров, Сеяре Меджитова, Лиля Алядинова, Эмине Усеин и новые члены Союза писателей Лентара Халилова и Риза Юсуф. КИПУ со студентами представлял на встрече зав. кафедрой крымскотатарской литературы и журналистики Бекир Мамутов. Вела литературный вечер литературовед, доцент кафедры Фера Сеферова.  Каждый из поэтов, коротко рассказав о нашей литературной жизни, читал свои стихи, отвечали на вопросы. Вечер прошел в очень дружелюбной обстановке, студенты и преподаватели с интересом слушали выступающих и изъявили желание почаще организовывать такие литературные встречи.
Я сам также, рассказав о том, что крымтатарская литература, наряду с азербайджанским, является самым древним из тюркоязычных литератур, что мы писатели являемся продолжателями этой древней и богатейшей литературы, чем мы и гордимся, прочитал стихотворение, посвященное народному герою Алиму, написанному по случаю установления меценатом Расимом Керимовым памятника Алиму на трассе Карасубазар – Старый Крым у деревни Копюрликой (Черемисовка).

АЛИМ АТКЪА МИНГЕНДЕ

Халкъ ичинден тёреп чыкъкъан, авам халкъны къайгъыргъан,
«Алим айдамакъ» адыны эль-алемге джайдыргъан.

Копюрликой батырыны бильмегенлер бильсинлер,
Ятлар буны къулагъына купе этип ильсинлер.

Халкъ акъсызлыкъ ичерсинде инълегенде, ялкъ этип,
Алим чыкъты халкъ къаныны соргъанларны талкъ этип.

Аман бермез эди Алим эп «городовой»ларгъа,
Бир къоркъузса, етер эди афталаргъа, айларгъа.

Джелял мырза, Бабаджанлар – халкънынъ акъкъын егенлер,
«Сиз чылышынъ, экинъ, сачынъ - биз ашайыкъ», - дегенлер,

Алим адын эшиткенде чырайлары бозулды,
Олар ичюн бойле ахвал чокъ йылларгъа созулды.

Этраф тым-тынч олур эди Алим аткъа мингенде,
Зенгинлерге: «Фукъаренинъ акъкъын къайтар!»,– дегенде,

Бай-мырзалар отю патлап, не япмагъа бильмеди,
Алим аткъа мингенден сонъ, бахтлары ич кульмеди.

Унер олды Алим халкъкъа, йигитлерге, генчлерге,
Не аджайип из къалдырды келеджек несиллерге!

Айгиди, шимди олса эди Алим киби пельванлар,
Башкъа тюрлю олур эди бугунь бизим девранлар.

Аджеп, кене, адет узьре, неслимиз сой къувармы?
Тез вакъытта Алимдайын бир къараман догъармы?

Догъар! Чюнки халкъ кечмишин огренмеге бельсене,
Хатрамызда энъ иляхий адлар даим эслене.

Исмаил бей, Ашыкъ Умер, Чобан-заде, Алимге
Тикленильди абиделер, билинсин деп алемге.

Алем бильсиен, Ана-юртнынъ Алим киби мердлерин,
Озю джесюр, халкъы джесюр къырымтатар эрлерин.








понедельник, 14 декабря 2015 г.

ЧЕШМЕ БАШЫНДА

"Йылдыз" меджмуасында чалышыр экеним, меджмуаннъ 1990 сенеси 3-нджи санынынъ ич къапына шу ресимни къойып, онынъ тюбюне дёрт сатыр шиир язып ерлештирген эдим. Иште шу ресим ве шиир. Шиирде бизим о вакъыттаки арзу- ниетимиз акс олунгъаны коринип тура.



Мисхор къызы, сувгъа толсын
Элинъдеки гугуминъ.
Юртымызда тездже олсын
Халкъ къозьайдын дугуни.

                     1990 с. Ташкент.