«Къалендернаме» – Къырымда
XIV асырда язылгъан
фельсефий трактат
«Авдет»
газетасында басылгъан хаберге коре, къысмет олса, чокъкъа бармадан, къырымтатар эдебияты энъ
къадимий тюркий эдебиятлардан бири олгъаныны тасдикълагъан XII асыргъа аит Махмуд
Къырымлынынъ
«Юсуф ве Зулейха» ве Халиль огълу Алининъ «Къысса-и Юсуф» адлы
дестанларына, айны шу асырнынъ сонъунда мейдангъа кетирильген «Кодекс
Куманикус» лугъатына Эбубекир Мухаммеднинъ XIV асырнынъ башында язгъан
«Къалендернаме» адлы фельсефий трактаты да къошуладжакъ. Бу эльбет де буюк бир медений вариетимиз
оладжакътыр.
Асылында бу эльязма акъкъында
малюматны биз илькиде Эшреф Шемьи-заденинъ
«Омюр ве яратыджылыкъ» (1974)
китабындан окъуп бильген эдик. Эшреф агъа о девирки язма эдебиятымызны ве
теракъкъиятымызны мусульман медениети
ве арап элифбеси кельмесинен багълы
олгъаныны косьтере ве шойле яза: «XIII асырда тертип этильген бир къач арапча-къыпчакъча ве къыпчакъча-арапча
лугъатлар, Махмуд Къасым адында бир шаиримизнинъ шу асырнынъ башында язгъан «Юсуф ве Зулейха» поэмасы, Эбубекир
адлы бир фельсефеджи алимимизнинъ XIV асыр башларында
язгъан ве шимди Ташкентте Шаркъшынаслыкъ институтынынъ эльязма
фондында сакълы «Къалендернаме» намында фельсефий трактаты ве
иляхрелер, иште, шу теракъкъиятнынъ семерелеридир». (с. 97). Башкъа бир
макъалесинде Эшреф агъа муэллифнинъ адыны толу суретте Эбубекир Мухаммед, деп яза ки, бизде онынъ ады
ойле де кете.
1989-1990
сенелери биз арабіст достымыз Энвер Хуршутнен берабер
Ташкенттеки Эльязмалар институтынынъ директоры Лязиз Къаюмовнынъ муавинине мураджаат этерек, шу эльязманы
эльде этмек ичюн арекетлер япкъан эдик, амма о вакъытта нетиджеси олмады. Шимди исе, иншалла, шу эльязма бизим эдебий, тарихий, медений вариетимизге кечмек ихтималы бар.
Энди невбет башкъа
эльязмаларгъа. Мен эвеля айны шу XIV асыр шаиримиз Абдульмеджит Эфендининъ
эльязмасыны козьде тутам. Эшреф
Шемьи-заде озюнинъ юкъарыда
анъылгъан китабында бу эльязма
акъкъында шойле яза: «Бизим язма эдебий асабалыгъымызгъа аит бир чокъ
къыйметли эсерлер бугуньге къадар
нефис эльязма джонклерге (гонь къаплы дефтерлерге) язылып, чешит девлетлернинъ китапханелеринде сакъланып кельмектелер. Шойле джевхерлерден бири Голландияда Лейден шеэри университетининъ китапханесиндеки Абдульмеджит Эфенди адлы бир классик шаиримизнинъ шиирлери язылы эльязма джонктир». (с. 98).
Тедкъикъатчымыз
Нариман Абдульваап да озю чыкъаргъан китабында бу шаир хусусында шойле яза (терджиме этмей аламыз):
«Из авторов, практически всю жизнь проживший
в Крыму, отметим поэта Абдульмеджида Крымского (вторая пол.XIV в. —
нач. XV в.), автора сохранившихся до наших дней лирических стихотворений — газелей, а также поэмы «Мунис-уль-ушшак» («Неразлучный друг влюбленных»), тоже на сюжет о пророке
Юсуфе, судьба которой неизвестна». («Грезы розового сада», 1999, с.6-7).
Бизге ады белли олгъан бир эльязма китап (Диван) даа бар ки, о Мысырда Къахире шеэри китапханелеринден биринде сакълы олса керек. Бу диван акъкъында арап тедкъикъатчыларындан Амин аль-Холи озюнинъ «Связи между Нилом и Волгой в XIII–XIV в.в.» адлы китабында шойле яза: «Среди мамлюков (мамлюклер — эсасен
Къырымдан алып кетильген
Къырым къыпчакълары эдилер — Р.Ф.) были талантливые поэты,
писавшие по вдохновению, не обращаясь
к правилам поэтики. Можно было бы
перечислить мамлюков, которые, по
рассказам, более или менее удачно
писали стихи — и серьезные и шутливые,
ограничимся упоминанием лишь одного из них, которого называют
«самым поэтичным тюрком». Это ат-Танбага
аль-Джавали...(умер в 744 г.х. - 1343/44 г.), эмир Дамаска. (Эшреф
агъа бу шаирнинъ адыны Танабугъа деп яза эди - Р.Ф.). Ибн Тагрибарди
писал о нем: «Он один из выдающихся
поэтов-тюрков. Я не знаю никого из
сынов его племени, кто мог бы
сравниться с ним в сочинении вдохновенных
стихов, разве что имел бы (диван)
«Айадмур аль-мехъяви». (с. 32). «Айадмур аль-мехъяви» адлы бу диван шу
къыпчакъ шаирлерининъ эсерлеринден тертип
этильген китаптыр. Шубесиз, бойле
эльязмалар даа тапылыр. Иште, илериде
бизге бу эльязмапарны да эльде этмек ёлларыны арамакъ керек.
«Авдет»
газетасынынъ айны шу санында озьбек алимлери К. Мунировнынъ ве А. Джуванмардиевнинъ
«Къыймети ёкъ эльязма» серлевалы макъалеси дердж этильген. Оларнынъ бу макъалеси озь вакътында
«Озьбекистанда ичтимаий илимлер» журналынынъ 1966 сенеси 11-нджи санында дердж
этильген экен. Ашагъыда шу макъалени кетиремиз.
Риза ФАЗЫЛ.
Къыймети
ёкъ эльязма
Бинълернен мешур шаркъ алимлери тарафындан мейдангъа кетирильген ве аджайип хаттатлар тарафындан кочюрилип язылгъан эльязмалар сакъланып, бизим кунюмизгедже етип кельдилер. Бойле бир чокъ ильмий вариет
эльязмалар шеклинде азырки заманда Ташкентте УзССР Илимлер Академиясынынъ Абу Райхан Беруний адына Шаркъшынаслыкъ институтынынъ эльязмалар фондында
сакъланмакъталар. Бу медений вариет ильмий эсаста огренильмекте ве онъа меракъ кунь-куньден
арта.
Эльязмалар
фонды кечмишнинъ Шаркъта намлы алимлери,
тарихчылары, фельсефеджилери ве шаирлерининъ
янъы-янъы эсерлеринен, чешит эльязмаларнен
текмиллене.
Сонъки
йылларда институтнынъ зенгин хазинесине даа бир къач эльязма ве эльязма китаплар
къошулды.
Адамларнынъ
эллеринде
сакълы олгъан эльязма эсерлерни сатын алмакъ ичюн девлет эр йыл кереги къадар
сермия айыра.
Институтнынъ ильмий хадимлери мезкюр фондгъа эп янъы-янъы эсерлерни джельп этмек макъсадында семерели
чалышалар. Махсус комиссия эр йыл чешит Шаркъ тиллеринде язылгъан эльязма эсерлерни,
басылгъан китапларны сатып ала. Институт хадимлери айны вакъытта адамларнынъ
эллеринде сакъланып къалгъан бойле эльязмаларны эльде этмек макъсадынен даима
республиканынъ
чешит виляетлерине, шеэрлерине, районларына командировкагъа баралар. Мына, якъында бойле бир къач
къыйметли эльязма даа эльде этильди. Оларнынъ арасында, занымызджа, сонъ дередже къыйметли
уникаль бир эльязма да бар. Иште, биз бу эсер устюнде айрыджа токъталаджакъмыз.
Бизге
Наманган шеэринде «Къалендернаме» деген бир эльязма эсер булунгъаны акъкъында хабер кельди. Бу
эльязманынъ биринджи бетинде хаттатнынъ элинен: «Хаз аль-китаб аль-мусамма биль
Къалендернаме»
деп язылгъан. Экинджи бетинде исе: «Китаб аль Къалендернаме» деген язы бар. Амма эльязманынъ
ичинде эсернинъ ады акъкъында муэллифнинъ озю арапча шойле язгъан:
Терджимеси:
Огъурлы
иш япмакъ вакъты кельди ки, ишбу «Къалендернаме» пейда олды.
Дюньянынъ
бир чокъ эльязма хазинелеринден бир де биринде бельки бу эсернинъ нусхасы ола
биле, деп зан этерек, биз элимизде олгъан чешит мемлекетлернинъ бутюн
каталогларыны тешкерип чыкътыкъ. Лякин бу эльязманынъ не озю ве не де онынъ муэллифи акъкъында
ич бир малюмат булмадыкъ.
Сонъ биз
бу макъсаднен эсернинъ озюне мураджаат эттик. Бир шииринде муэллиф озюнинъ адыны шу тарзда тариф
эте:
Терджимеси:
Эбубекир
Къалендер ашыкъып, фикирлер
арасындан вызнен отип язды бу китапны.
Бундан
муэллифнинъ ады Эбубекир Къалендер олгъаны анълашыла.
Муэллиф
озюнинъ эсеринде оны не вакъыт язып башлагъаны акъкъында шойле бир малюмат бере:
Терджимеси:
Ашыкъларнынъ
тышкъы къияфети ве рухий вазиетлери Къырымда 720 сенеси Пир Къалендер Румий
тарафындан язылды.
Бу
малюматтан анълашыла ки, муэллиф юкъарыда анъылгъан эсерни Хиджрий 720 (1320/1321)
сенеси
язып башлагъан.
Эльязмада
косьтерильгени киби, бу эсер беш джылттан ибарет экен. Олардан дёрти Султан
Ак-буки заманында, бешинджиси исе — Султан Махмуд Джалалиддин Джанибек заманында
язылгъанлар.
Муэллифнинъ озю язгъанындан анълашыла ки, муэллиф озюнинъ бу эсери, яни онынъ биринджи учь
китабы устюнде йигирми йылдан зияде чалышкъан. Чюнки учюнджи китабынынъ сонъунда о:(бу язылар 740 сенеси
юрегимден сель киби акъып чыкътылар), деп яза.
Бундан
анълашыла ки, беш джылтлы «Къалендернаме» эсерининъ учюнджи джылты Хиджрий
740 (яни
1339/1340) сенеси язылып битирильген. Къалгъан дёртинджи ве бешинджи джылтлары о девирден сонъ язылгъан
олса керек.
Эсернинъ
элимиздеки нусхасы Хиджрий 761 (1359/1360) сенелери арапчанынъ «носталик» усулынен пек дюльбер
язы иле Шейх Баязид Ушшакъи Самриний тарафындан кочюрип язылгъан.
Эльязма
нусханынъ башында ве сонъунда да китап саибининъ муури басылгъан. Муурьде онынъ ады Эшмухаммед
диванбеги ибн Байкиши, деп косьтерильген. Бундан башкъа китапта насылдыр бир Сейид Ахмед б. Мырза
Салихнинъ де муури басылгъан.
Бу
тарихий эсернинъ къыймети ве аджайиплиги шундан ибарет ки, биринджиден, онынъ
уникаль, яни бенъзери олмагъан бир эсер олгъанында ве, экинджиден, онынъ чокъ
заманлар сонъундан дегиль де, айны шу XIV асырда, яни
эсернинъ яратылгъан озь девринде кочюрип язылгъанындадыр.
Шуны да
айтмакъ лязим ки, Алтын Орда ханлыгъы девринде насыл ильмий эсерлер язылгъаны бизге бу
замангъадже даа аман-аман белли дегиль, чюнки о заманда яратылгъан эсерлер
бизим кунюмизге етип кельмеди.
Меселе шунда ки, Алтын Орда
ханлыгъы ве хусусан Къырымнынъ XIV асыр тарихы ве медениетини огренювде «Къалендернаме» гъает муим ве дегерли роль
ойнай биле.
Эбубекир
Мухаммед юкъарыда анъылгъан эсернинъ бир еринде Джалалиддин Румийни озюнинъ оджасы,
устазы, деп онынъ мешур «Месневи» эсерини исе чокъ аджайип эсер, деп къайд эте ве шойле яза:
Терджиме:
«Месневи»
— бу бир илимлер дерьясы ки, онда акс олунгъан акъыл-идрак санки озь ичинден
инджилер акътарып чыкъаргъан бир далгъа кибидир. Эй, къардашым, эгер онынъ
бейитлерини догъру этип окъусанъ, олар юрегинъни ве къальбинъни темизлерлер.
Джалалиддин Румий «Месневи» китабыны яратты ки, ондаки акъыл-идрактан бал-шекер
тамлай».
Эбубекир
Мухаммеднинъ «Къалендернаме»си тасаввуф ве ахлякъ проблемлерине багъышлангъан. О,
Джалалиддин Румийнинъ «Месневи»сине джевап шеклинде язылгьан. Эсерде севги,
ашыкълыкъ, музыка, акъыл-зекя, адалет, намус, тербие ве дигер мевзулар тариф этиле. Бу
мевзулар чешит мундериджеде дестанларнен, мунакъашанен, икяелернен,
мисаллернен, косьтеришлернен, насиатларнен, кенъешлернен, мизаджларнен, икметли
сёзлернен тариф этилелер.
Бунынънен
бирге «Къалендернаме»де о девирнинъ бир сыра эрбаплары Султан Мухаммед Озьбекхан
(1332-1340), Султан Махмуд Джалалиддин Джанибекхан, Амир Къутлугъ Тимур (1224-1234) ве
дигер ханлар акъкъында малюмат бериле. Эсерде айны заманда Шейх Джунаид Багъдадий (ольген с. 910), Шейх Хасан Басрий (614-728), Султан Баязид Бастомий (776-848), Шейх Шиблий (861-945), Фаридуддин Аттар (1121-1229), Мевляне Румий (1202-1273) киби мешур шахыслар акъкъында да
малюматлар кетириле.
Шаркъшынаслыкъ
институтынынъ юкъарыда анъылгъан комиссиясы айны заманда Хафиз Ширазийнинъ
йигирмиден зияде миниатюраларнен безетильген аджайип диваныны, Ибрахим Хакъкъийнинъ
«Маърифатнаме» адлы уникаль эльязма эсерини ве даа бир къач дигер эльязмалар,
эски китаплар ве архив весикъаларыны эльде этти.
Бутюн
булар институтнынъ эльязмалар фондына къыймети ёкъ бир хазине олып къошулдылар.
К. МУНИРОВ, А.
ДЖУВАНМАРДИЕВ.
Озьбекчеден русчагъа Энвер Хуршут,
русчадан къырымтатарджагъа исе
Риза Фазыл терджиме эттилер.
«Qalendername» - Qırımda
XIV asırda yazılğan
felsefiy traktat
«Avdet» gazetinde basılğan haberge kore, qısmet
olsa, çoqqa barmadan, qırımtatar edebiyatı eñ qadimiy türkiy edebiyatlardan
biri olğanını tasdiqlağan XII asırğa ait Mahmud Qı-rımlınıñ «Yusuf ve Zuleyha»
ve XIII asırğa ait Halil oğlu Aliniñ «Qıssa-i Yusuf» adlı destanlarına, aynı şu
asırnıñ soñunda meydanğa ketirilgen «Kodeks Kumanikus» luğatına Ebubekir
Muhammedniñ XIV asırnıñ başında yazğan «Qalendername» adlı felsefiy traktatı da
qoşulacaq. Bu elbet de buyük bir medeniy variyetimiz olacaqtır. Asılında bu
elyazma aqqında malümatnı biz ilkide Eşref Şemi-zadeniñ «Omür ve yaratıcılıq»
(1974) kitabından oqup bilgen edik. Eşref ağa o devirki yazma edebiyatımıznı ve
teraqqiyatımıznı musulman medeniyeti ve arap elifbesi kelmesinen bağlı olğanını
kostere ve şoyle yaza: «XIII asırda
tertip etilgen bir qaç arapça-qıpçaqça ve qıpçaqça-arapça luğatlar, Mahmud
Qasım adında bir şairimizniñ şu asırnıñ başında yazğan «Yusuf ve Zuleyha»
poeması, Ebubekir adlı bir felsefeci alimimizniñ XIV asır başlarında yazğan ve
şimdi Taşkentte Şarqşınaslıq institutınıñ elyazma fondında saqlı «Qalendername»
namında felsefiy traktatı ve ilyahreler, işte, şu teraqqiyatnıñ semereleridir».
(s. 97). Başqa bir maqalesinde Eşref ağa muellifniñ adını tolu surette Ebubekir
Muhammed, dep yaza ki, bizde onıñ adı oyle de kete.
1989-1990 seneleri biz Enver Hurşutnen beraber
Taşkentteki Elyazmalar institutınıñ direktorı Lyaziz Qayumovnıñ muavinine
muracaat eterek, şu elyazmanı elde etmek içün areketler yapqan edik, amma o
vaqıtta neticesi olmadı. Şimdi ise, inşalla, şu elyazma bizim edebiy, tarihiy,
medeniy variyetimizge keçti, demek mumkün. Endi nevbet başqa elyazmalarğa. Men
evelya aynı şu XIV asır şairimiz Abdülmecit Efendiniñ elyazmasını közde tutam.
Eşref Şemi-zade ozüniñ üqarıda añılğan kitabında bu elyazma aqqında şoyle yaza:
«Bizim yazma edebiy asabalığımızğa ait bir çoq qıymetli eserler bugünge qadar
nefis elyazma cönklerge (gon qaplı defterlerge) yazılıp, çeşit devletlerniñ
kitaphanelerinde saqlanıp kelmekteler. Şoyle cevherlerden biri Gollandiyada
Leyden şeeri universitetiniñ kitaphanesindeki Abdülmecit Efendi adlı bir
klassik şairimizniñ şiirleri yazılı elyazma cönktir». (s. 98).
Tedqiqatçımız Nariman Abdulvaap da ozü çıqarğan
kitabında bu şair hususında şoyle yaza (tercime etmey alamız): «İz avtorov, praktiçeski vsü jizn projivşiy
v Krımu, otmetim poeta Abdülmecida Krımskogo (vtoraya pol.XIV v. — naç. XV v.),
avtora sohranivşihsya do naşih dney liriçeskih stihotvöreniy — gazeley, a takje
poemı «Munis-ul-uşşak» («Nerazluçnıy drug vlüblennıh»), toje na süjet o proroke
Yusufe, sudba kotoroy neizvestna». («Gryozı rozovogo sada», 1999, s.6-7).
Bizge adı belli olğan bir
elyazma kitap (Divan) daa bar ki, o Mısırda Qahire şeheri kitaphanelerinden
birinde saqlı olsa kerek. Bu divan aqqında arap tedqiqatçılarından Amin al-Holi
ozüniñ «Svyazi mejdu Nilom i Volgoy v XIII-XIV v.v.» adlı kitabında şoyle yaza:
«Sredi mamlükov (mamlükler — esasen
Qırımdan alıp ketilgen Qırım qıpçaqları ediler — R.F.) bıli talantlivıye poetı, pisavşiye po vdohnoveniyu, ne obraşçayas k
pravilam poetiki. Mojno bılo bı pereçislit mamlükov, kotorıye, po rasskazam,
boleye ili meneye udaçno pisali stihi — i seryoznıye i şutlivıye, ograniçimsya
upominaniyem liş odnogo iz nih, kotorogo nazıvayut «samım poetiçnım türkom». Eto at-Tanbaga al-Cavali...(umer v 744 g.h. - 1343/44 g.), emir Damaska. (Eşref ağa bu şairniñ adını
Tanabuğa dep yaza edi — R.F.). İbn
Tagribardi pisal o nyom: «On odin iz vıdayuşçihsya poetov-türkov. Ya ne znayu nikogo iz sınov yego plemeni, kto mog
bı sravnitsya s nim v soçinenii vdohnovennıh stihov, razve çto imel bı (divan)
«Ayadmur al-mehyavi».
(s. 32). «Ayadmur al-mehyavi» adlı bu divan şu qıpçaq şairleriniñ eserlerinden
tertip etilgen kitaptır. Şubesiz, boyle elyazmalar daa tapılır. İşte, ileride
bizge bu elyazmaparnı da elde etmek yollarını aramaq kerek.
«Avdet»niñ aynı şu sanında ozbek alimleri K.
Munirovnıñ ve A. Cuvanmardiyevniñ «Qıymeti yoq elyazma» serlevalı maqalesi derc
etilgen. Olarnıñ bu maqalesi oz vaqtında «Ozbekistanda içtimaiy ilimler»
jurnalınıñ 1966 senesi 11-nci sanında derc etilgen eken. Aşağıda şu
maqaleni ketiremiz.
Riza FAZIL.
Qıymeti yoq elyazma
Biñlernen meşur şarq
alimleri tarafından meydanğa ketirilgen ve acayip hattatlar tarafından koçürilip
yazılğan elyazmalar saqlanıp, bizim kunümizgece yetip keldiler. Boyle bir çoq
ilmiy variyet elyazmialar şeklinde azırki zamanda Taşkentte UzSSR İlimler
Akademiyasınıñ Abu Rayhan Beruniy adına Şarqşınaslıq institutınıñ elyazmalar
fondında saqlanmaqtalar. Bu medeniy variyet ilmiy esasta ogrenilmekte ve oña
meraq kun-kunden arta.
Elyazmalar fondı
keçmişniñ Şarqta namlı alimleri, tarihçıları, felsefecileri ve şairleriniñ
yañı-yañı eserlerinen, çeşit elyazmalarnen tekmillene.
Soñki yıllarda
institutnıñ zengin hazinesine daa bir qaç elyazma ve elyazma kitaplar qoşuldı.
Adamlarnıñ ellerinde
saqlı olğan elyazma eserlerni satın almaq içün devlet er yıl keregi qadar
sermiya ayıra. İnstitutnıñ ilmiy hadimleri mezkür fondğa ep yañı-yañı eserlerni
celp etmek maqsadında semereli çalışalar. Mahsus komissiya er yıl çeşit Şarq
tillerinde yazılğan elyazma eserlerni, basılğan kitaplarnı satıp ala. İnstitut
hadimleri aynı vaqıtta adamlarnıñ ellerinde saqlanıp qalğan boyle elyazmalarnı
elde etmek maqsadınen daima respublikanıñ çeşit vilyayetlerine, şeherlerine,
rayonlarına komandirovkağa baralar. Mına, yaqında boyle bir qaç qıymetli
elyazma daa elde etildi. Olarnıñ arasında, zanımızca, soñ derece qıymetli
unikal bir elyazma da bar. İşte, biz bu eser ustünde ayrıca toqtalacaqmız.
Bizge Namangan şeherinde
«Qalendername» degen bir elyazma eser bulunğanı aqqında haber kel-di. Bu
elyazmanıñ birinci betinde hattatnıñ elinen: «Haz al-kitab al-musamma bil Qalendername»
dep yazılğan. Ekinci betinde ise: «Kitab al Qalendername» degen yazı
bar. Amma elyazmanıñ içinde eserniñ adı aqqında muellifniñ ozü şoyle yazğan:
Tercimesi: Oğurlı
iş yapmaq vaqtı keldi ki, işbu «Qalendername» peyda oldı.
Dünyanıñ bir çoq elyazma
hazinelerinden bir de-birinde belki bu eserniñ nushası ola bile, dep zan
eterek, biz elimizde olğan çeşit memleketlerniñ butün kataloglarını teşkerip
çıqtıq. Lyakin bu elyazmanıñ ne ozü ve ne de onıñ muellifi aqqında iç bir
malümat bulmadıq.
Soñ biz bu maqsadnen
eserniñ ozüne muracaat ettik. Bir şiirinde muellif ozüniñ adını şu tarzda tarif
ete:
Tercimesi: Ebubekir
Qalender aşıqıp, fikirler arasından vıznen otip yazdı bu kitapnı.
Bundan muellifniñ adı
Ebubekir Qalender olğanı añlaşıla.
Muellif ozüniñ eserinde
onı ne vaqıt yazıp başlağanı aqqında şoyle bir malümat bere:
Tercimesi: Aşıqlarnıñ
tışqı qiyafeti ve ruhiy vaziyetleri Qırımda 720 senesi Pir Qalender Rumiy
tarafından yazıldı.
Bu malümattan añlaşıla
ki, muellif yuqarıda añılğan eserni Hicriy 720 (1320-1321) senesi yazıp
başlağan.
Elyazmada kosterilgeni
kibi, bu eser beş cılttan ibaret eken. Olardan dörti Sultan Ak-buki za-manında,
beşincisi ise — Sultan Mahmud Calaliddin Canibek zamanında yazılğanlar. Muellifnıñ
ozü yazğanından añlaşıla ki, muellif ozüniñ bu eseri, yani onıñ birinci uç
kitabı ustünde yigirmi yıldan ziyade çalışqan. Çünki uçünci kitabınıñ soñunda
o:”bu yazılar 740 senesi yuregimden sel kibi aqıp çıqtılar”, dep yaza.
Bundan añlaşıla ki,
beş cıltlı «Qalendername» eseriniñ uçünci cıltı Hicriy 740 (yani 1339/1340) senesi yazılıp
bitirilgen. Qalğan dörtinci ve beşinci cıltları o devirden soñ yazılğan olsa
kerek.
Eserniñ elimizdeki
nushası Hicriy 761 (1359/1360) seneleri arapçanıñ «nostalik» usulınen
pek dülber yazı ile Şeyh Bayazid Uşşaqi Samriniy tarafından koçürip yazılğan.
Elyazma nushanıñ
başında ve soñunda da kitap saibiniñ muuri basılğan. Muürde onıñ adı Eşmuhammed
divanbegi ibn Baykişi, dep kosterilgen. Bundan başqa kitapta nasıldır bir Seyid
Ahmed b. Mırza Salihniñ de muüri basılğan.
Bu tarihiy eserniñ
qıymeti ve acayipligi şundan ibaret ki, birincide, onıñ unikal, yani beñzeri
olmağan bir eser olğanında ve, ekincide, onıñ çoq zamanlar soñundan degil de,
aynı şu XIV asırda, yani eserniñ yaratılğan oz devrinde koçürip yazılğanındadır.
Şunı da aytmaq lyazim
ki, Altın Orda hanlığı devrinde nasıl ilmiy eserler yazılğanı bizge bu
zamanğace daa aman-aman belli degil, çünki o zamanda yaratılğan eserler bizim kunümizge
yetip kelmedi.
Mesele şunda ki, Altın
Orda hanlığı ve hususan Qırımnıñ XIV asır tarihı ve medeniyetini ogrenüvde
«Qalendername» ğayet muim ve degerli rol oynay bile...
Ebubekir Muhammed yuqarıda
añılğan eserniñ bir yerinde Calaliddin Rumiyni ozüniñ ojası, ustazı, dep onıñ
meşur «Mesnevi» eserini ise çoq acayip eser, dep qayd ete ve şoyle yaza: «Tercime:
«Mesnevi» — bu bir ilimler deryası ki, onda aks olunğan aqıl-idrak sanki öz
içinden inciler aqtarıp çıqarğan bir dalğa kibidir. Ey, qardaşım, eger onıñ
beyitlerini doğru etip oqusañ, olar yuregiñni ve qalbiñni temizlerler.
Calaliddin Rumiy «Mesnevi» kitabını yarattı ki, ondaki aqıl-idraktan bal-şeker
tamlay».
Ebubekir Muhammedniñ
«Qalendername»si tasavvuf ve ahlyaq problemlerine bağışlanğan. O, Calaliddin
Rumiyniñ «Mesnevi»sine cevap şeklinde yazılgan. Eserde sevgi, aşıqlıq, muzıka,
aqıl-zekya, adalet, namus, terbiye ve diger mevzular tarif etile. Bu mevzular
çeşit mundericede des-tanlarnen, munaqaşanen, ikyayelernen, misallernen, kosterişlernen,
nasiatlarnen, keñeşlernen, mi-zaclarnen, ikmetli sözlernen tarif etileler.
Bunıñnen birge
«Qalendername»de o devirniñ bir sıra erbapları Sultan Muhammed Ozbekhan
(1332-1340), Sultan Mahmud Calaliddin Canibekhan, Amir Qutluğ Timur (1224-1234)
ve diger hanlar aqqında malümat berile. Eserde aynı zamanda Şeyh Cunaid
Bağdadiy (ölgen s. 910), Şeyh Hasan Basriy (614-728), Sultan Bayazid Bastomiy
(776-848), Şeyh Şibliy (861-945), Fariduddin Attar (1121-1229), Mevlyane Rumiy
(1202-1273) kibi meşur şahıslar aqqında da malümatlar ketirile.
Şarqşınaslıq institutınıñ
yuqarıda añılğan komissiyası aynı zamanda Hafiz Şiraziyniñ yigirmiden ziyade
miniatüralarınen bezetilgen acayip divanını, İbrahim Haqqiyniñ «Marifatname»
adlı unikal elyazma eserini ve daa bir qaç diger elyazmalar, eski kitaplar ve
arhiv vesiqalarını elde etti.
Butün bular
institutnıñ elyazmalar fondına qıymeti yoq bir hazine olıp qoşuldılar.
K.MUNİROV, A.CUVANMARDİYEV,
Ozbekçeden
rusçağa Enver Hurşut,
rusçadan
qırımtatarcağa ise
Riza Fazıl tercime ettiler.