среда, 9 декабря 2015 г.

  КЪЫРЫМТАТАР ШИИРИЕТИ АНТОЛОГИЯСЫ    

Ханлыкъ деври къырымтатар шиириети

             IV Мухаммед Герай хан
                                        (1591–1676)

Селямет Герай ханнынъ огълу олгъан Мухаммед Герай эки  дефа тaхтта булуна. Биринджи кере 1641-1644 сенелери, экинджи кере исе 1654-1667 сенелери. Джемий олып он дёрт йыл тахтта булунгъан IV Му­хаммед Герай «Кямиль», «Кямилий» лагъапларынен шиирлер язгъан кениш малюматлы бир шаир де эди. Шаир сыфатында о, XVII асыр шиириетимизде белли из къалдыргьандыр. Мешур Ашыкъ Умер ве Джевхерийлерден аз бучукъ эвель яшагъан Мухам­мед Кямильнинь эсерлеринде шу девир шаирлерининь чокъусында олгъаны киби, умумиетле шахсий фикир в ве дуйгьулар, аятта олып тургъан дерт-къасеветлер, севги ислери, асретлик ве айрылыкъ аджджылары, умют ве ниетлер акс олуна.
Тюркиели муэллиф Февзие Абдулла Тансель онынь акъкъында шойле яза: «Проф. Фуад Копрюлининь «Гульбун-и ханан»гъа ве Эвлия Челебининъ «Сеяатнаме»сине эсасланып къайд эттигине коре, «там манасиле бир заьид, бир дер­виш, бир текие шаири олмаса да”, Мухаммед Герай «суфиане мизаджа малик, даима тасаввуфлара (мисти­ка) дюшип къалкъар, дервишлик саиби бир адам”дыр. Мевлевийликке (дервишликке) мейиль беререк, кюлах (махсус баш кийими) ве хыркъа (япынджа) киймиш, базан ашав-ичюв меджлислеринде семая биле къалкътыгъы олмуш, Багьчасарай дживарында бир Мевлевий текиеси яптырмыштыр. Бильхасса, «бу ургъунлыгъы оньа иляhийлер язмагьа, шиирлеринде халкь везнини ве халкъ лисаныны кьулланмагьа имкян бергендир».
Акъикъатен де Мухаммед Кямиль эсерлерининъ тили Ашыкъ Умерлерге коре, зияде ана тилине, халкъ тилине якъынджа ве анълайышлыдыр. Бунынь себеби онынь озь ватанында яшагъанындадыр.
IV Мухаммед Герай тахттан эндирильген сонь бутюн малыны-мулькюни балаларына ве къадынларына пайлаштырып, Дагьыстангъа кете ве анда чокъ йыллар дервиш олып яшай. Анда да вефат эте. Бир йылдан сонь джеседи Багьчасарайгьа кетириле.
80 йыл яшап, 1676 сенеси вефат эткен Мухаммед Герай ханлар арасында энь зенгини олгъан ки, Багьчасарай джи­варында о бир мевлевийхане, шеэрде исе бир аммам яптыра. Олардан алынгьан келирни ольген ханларнынъ рухларына багьышланаджакь Къуръан ве дуалар ичюн сарф этиджи бир вакъуф да тешкиль эте. Бундан гьайры да чокъ хайрат ишлери олгьан.
        Мухаммед Герай озь шиирлеринде ве джумледен ашкъ шиирлеринде биле ара-сыра «диний ве тасаввуфий фикирлер, озюнинъ исъянкяр бир къул олгъаны, сонъ дакъкъада Танърынынъ оны имандан айырмамасы, Азрет-и Мухаммеднинъ шефаатыны тилегени» хусусында яза. Онынъ бойле шиирлеринде озь аятынынъ акси корюнмектедир. Февзие Абдуллаh Тансельнинъ озь макъалесинде язгъанына коре, шаир шиирлеринде «яратылышнынъ сырлары, бу меджмз алеминден вазгечип, акъикъатны коре бильмек ичюн козюнинъ пердесини сильмек ихтияджы, Шериат ильминден дерс аларакъ къальбинде Акъикъатны тапкъаны, Тарикъат ильмини анълап хыркъалара кирип, аба (япынджа) кийгени акъкъында сёзь юрсете ки, бу киби фикирлери онынъ акъкъында Эвлия Челеби иле «Гульбун-и ханан» муэллифининъ берген малюматларыны да къуветлендирмектедир».


              КЪОШМАЛАР

                        1
Не агъларсынъ, гонъюль, недир ферьядынъ?
Дерди-ю гъам серюнъден гитмезми сандынъ?
Бир кунь шад эйлейуб, верюб мурадынъ,
Хакъ сени теселли этмезми сандынъ?

Къуртулмадынъ, гонюль, ах-у ферьяддан,
Гъам къыш атты, сакъын кендинъи матдан.
Къуртарып зевракъынъ1 бу зулуматтан,
Бу эййам кянына чатмазмы сандынъ?

Бильмезим, гонъюль, ич санъа не олмуш,
Агъларсынъ, гёзьлеринъ къан иле долмуш.
Шадлыкъ мулькюнъи зай-у харап итмиш,
Бир дахи ич темель тутмазмы сандынъ?

Ексан олдум дею ол намерд иле,
Якъмакъдасынъ гонълюнъ кендинъ от иле.
Бу дюнья бойле(дир) эр дем дерд иле,
Къалур гидер ишинъ битмезми сандынъ?

Эр зульф-и сияха  гонъюль  багъларсынъ,
Дерде дюшер, нара синенъ дагъларсынъ.
Недир оксюз Кямиль, ничин агъларсынъ?
Кендинъи мурада етмезми сандынъ?
_________
1  зевракъ – къайыкъ

                           2
Анъладым джианынъ алыны бильдим,
Шукюр вуджюдюмде булдум из’аны.
Баб-ы Маарифден дерсюми алдым,
Верселер истемем Мульк-и Османы.

Девир идер фелек долабы дурмаз,
Бир гизли хаялдыр ону гёз гёрмез.
Хакъкъынъ икметине акъыллар ирмез,
Къурмыш аб устюне кевн-ю мекяны.

Етер, гъафиль исенъ гель уян хабдан,
Сакъын, вуджудынъы къуртар азабдан.
Яд эйле хакъ иле атешден, абдан,
Яратмыш ол Худа джисм иле джаны.

Гъафиль олма, гонъюль, гёч идер къатар,
Азраиль дестинде бир долы тутар.
Эр кеснинъ омрюни бир пула сатар,
Ал иле мат эйлер фелек инсаны.

Гель, Кямиль, хиджабы къалдур арадан,
Къаты зайыф олдунъ сен бу ярадан.
Гъам йиме мурадунъ верир Ярадан,
Гъанидир бир ады, чокъдур ихсаны.
           
                              3
Гъафиль олма, гонъюль, дюшюн, фикр эйле,
Бу йигитлик гечюб къарысанъ герек.
Хакъкъынъ бинъ бир исмини зикир эйле,
Бу тедарик санъа эр исенъ герек.

Геч бу меджазидан, силь айнынъ джанын,
Чыкъма ёлдан гёрюб шериат бабын.
Гёрдюгюнъ махальде къабринъ азабын,
Вуджудунъ махв олуб эрисенъ герек.

Рухунъ чыкъуб гидюб, беден къалынджа,
Иттигинъ ишлере надим олунджа,
Эмр эдюб Исрафиль Суру вурунджа,
Ятуб хакъ ичинде чюрюсенъ герек.

Му’мин олан пек сакъынур гъариби,
Даим Хакъкъа догъру тутар бойнуну.
Гёз ачуб гёрдюкде Махшер гюнюни,
Дюшмю деюб йюгрюк юрюсенъ герек.

Будур теменнасы Кямилинъ хеман,
Истер Худасындан дин иле иман.
Сырат-и мустакъим вардыгъы заман,
Бир къыл узеринде юрюсенъ герек.

                           4
Дюшюрдим гонълюми бир ситемкяре,
Джевр-и джефасыны чекюб усандым.
Буламадым гитти дердиме чаре,
Гёзяшын тураба чектим, усандым.

Нал олур бу ашкъынъ нарына варан,
Бель багъла, сёзюме сыдкъ иле инан.
Къуру къавгъа имиш вуслатта джанан,
Болюндим, дерильдим, акътым, усандым.

Кимиси бу халкънынъ сафада демде,
Кими ферьяд эдюб гёзлери немде.
Бен де бу ашкъ иле михнет-ю гъамда,
Дерюнюм шехрини якътым, усандым.

Яр этме кендюнъи сакъын джахиле,
Магърур олма сакъын мульк-ю джах иле.
Гиджелер субхадек1  дерди-и ах иле,
Синеминъ бендлерин сёктюм, усандым.

Бу Кямиль фенадан юкюни тутмуш,
Гизлю аляметлер эп зухур этмиш.
Кимседе мерхамет къалмамыш гитмиш,
Джиханынъ халине бакътым, усандым.   
_________
1  субхадек – сабагъаджек

                         5
Дертлийим, дерюнюм гъам иле долду,
Ашкъ элинден алым ямандыр беним.
Тутушту вуджудум, пурьяна дёньдю,
Букюльдю къаметим кемандыр беним.

Бир фидан иришти руй-и земинден
Мюрде1 хаят булур эмсе лебинден.
Бир аху гёзлюнинъ дерд-у гъамындан
Ифлях оладжагъым гюмандыр2 беним.

Ашкъынъа дюшели къыларым зары,
Быракъмам дилимден исм-и Сеттары.
Суаль эдерсенъ бу гъариб лияры,
 Чевре яным алан думандыр шимди.

Эзельден Кямилинъ ашкъы зияде,
Махаббет онюнде къалдым пияде.
Керем къыл я Гъани иргёр мурада,
Сенден истедигим имандыр шимди.
_________
1  мюрде – олю

         2  гюмандыр  – беллидир

Комментариев нет:

Отправить комментарий