Къырымтатар эдебияты

риза Фазыл.

Эдебиятымызнынъ ЧОКЪРАкъ башлары

    Къайда, не вакъыт ве насыл

кетеджегимизни бильмек  ичюн

къайдан  ве  насыл келип чыкъкъа-

къанымызны бильмек керекмиз.

                           (В.О.Ключевский).

Тюркий эдебиятлар арасында энъ къадимий эдебиятлардан бири олгъан къырымтатар эдебияты ал-азырда озюнинъ чокъ асырлыкъ ве чокъ мешакъкъатлы инкишаф ёлында халкъымызнынъ сюрьгюнликтен Ватангъа авдет деврини кечирмекте. Бу эснада эдебиятымыз алельхусус зорлыкълар огюнде турса да, о яшай, медениетимизнинъ ве умумен халкъымызнынъ Ватанда миллет оларакъ тикленмесине хызмет эте, языджыларымыз земаневий рухта эсерлер яратмагъа гъайрет этелер. Зорлыкъларымызнынъ эсас себеби  исе эдебиятымызнынъ бутюн проблемалары огюнде языджыларымызнынъ бир озьлери къалгъаны, эдебияткъа не девлет ве не де джемаат тешкилятлары тарафындан ич бир ярдым олмагъаны ве башлыджасына исе элине къалем алгъан яшларнынъ пек аз олувыдыр. Бунынъ себеби де 1944 сенесинден яни халкъымызнынъ сюрьгюн олунгъан кунинден башлап бугуньге къадар ана тилимизде мектеплер, окъув-язув олмаювы ве махсус миллий кадрлар етиштирильмеювидир.   

Ойле олды ки, бизлер, XX асырнынъ кениш малюматлы эвлятлары озь халкъымызнынъ, озь медениетимизнинъ, эдебиятымызнынъ тарихыны затен бильмей экенмиз. Эпимизнинъ, атта зиялыларымызнынъ биле бу рухий сакъатлыгъы шимди Совет къурумындан къуртулып. сербестлик муитининъ эйи ёнелишлери саесинде ачыкъ-айдын белли олды. Биз эпимиз шахскъа табынув ве дургъунлыкъ девирлерининъ шаматалы сахта шиарларына риает этерек: «Илери! Илери!» деп, алдымызгъа-артымызгъа бакъмайып, кёр тувардай къайда барып чыкъаджагъымызны, къайда барып уруладжагъымызны бильмейип, эп «огге» ынтылдыкъ. Амма «огге кеткен» сайын эр джеэттен, хусусан миллий рух джеэтинден эп арткъа къайткъанымыздан хаберимиз ёкъ экен. Чюнки биз кечмишке козь юмдыкъ, тарихымызны ашаладыкъ, таптадыкъ. Кечмишимизге, тарихымызгъа, халкъымызнынъ, медениетимизнинъ отип кечкен ёлундаки гъает эмиетли чешит муим ичтимаий вакъиаларгъа, адиселерге, нидже буюк эрбапларгъа, иляхий шахсларгъа хор бакътыкъ, оларны акъаретледик.

«Не тарихта, не эдебиятта унутылгъан адлар, беяз тамгъалар олмамакъ керек. Акс алда, о тарих да дегиль, эдебият да дегиль, ялынъыз бир суний, коньюуктур конструкциядыр», – деген эди гъайрыдан къурувнынъ архитекторы М.С.Горбачев. Демек, биз унутылып къалгъан, коньюктур макъсатнен анъылмай кельген эрбапларымызнынъ, языджы ве шаирлеримизнинъ адларыны ачыкъ юрекнен орталыкъкъа чыкъармакъ, оларнынъ эсерлерини топламакъ, дердж этмек, огренмек ве кечмиш девирлерде яратылгъан бутюн медений ве рухий зенгинлигимизни, бутюн варлыгъымызны халкъ вариетине чевирип эбедийлештирмек керекмиз.            

Шимди джемиетимизде «шахскъа табынув», «дургъунлыкъ», «шахсий арекетсизлик» ибарелеринен анъылгъан фаджиалы девирлернинъ акъибети олгъан бугуньки рухий вазиетимиз ве ана-ватанда медениетимизнинъ, эдебиятымызнынъ, тилимизнинъ, миллий юзюмизнинъ ал-эхвалы ойле бирдереджеге кельди ки, энди бу меселелерге догъру козьнен бакъмай тура, кечмишимизге догъру къыймет кесмей тура, эдебий, медений ве ичтимаий инкишафымызда буюк хызметлер эткен мешур эрбапларымызгъа эвлятларджа урьметимизни арттырып, оларнынъ аят ёлларыны, фаалиетлерини огренмей тура, бутюн кечмиш несиллернинъ асырлар бою идждат эткен маддий ве маневий зенгинликлерини иджадий суретте менимсемей ве оларны акъикъий халкъ вариетине чевирмей тура, дегиль инкишаф иле огге кетмек, атта бугуньки аджыныкълы вазиетимизни биле (хусусан тиль джеэтинден) сакълап къалмакътан аджиз олурмыз.

Эльбет, вазиет агъыр. Лякин озининъ тарих ёлында чокъ къарсамбалардан кечип, чокъ къыйынлыкъларны енъип кельген халкъымыз, эдебиятымыз бугуньки зорлыкъларны да енъер деген умюттемиз. Бунъа эдебиятымызнынъ парлакъ кечмиши, онынъ несиллерден несиллерге кечип кельген зенгин иджадий мирасы ве эр шейни енъмеге ынтылгъан халкъымызнынъ, онынъ иджадий зиялыларынынъ кучь-гъайрети ишанч бере. Шусы акъикъат ки, бу зенгин кечмишке базанаракъ эдебиятымыз мытлакъа озининъ белини котерир ве кениш инкишаф ёлына аякъ басар.                                                  

                                                                         *     *     *

Къырымтатар эдебияты янъы эдебият дегиль ве яш эдебият да дегиль. Онынъ башлангъыч девирлери та асырлар тёрине барып чыкъа. Ойле экен, биз де имкянымызгъа ве элимизде олгъан малюматларгъа коре, эдебиятымызнынъ шу кечмиш тарихына бир назар ташлап, онынъ отип кечкен чокъ асырлыкъ ёлындаки вакъиаларгъа ве фактларгъа окъуйыджыларнынъ аз-бучукъ дикъкъатыны джельп этмек истеймиз.                                                            

Малюм ки, эр бир миллий эдебиятнынъ инкишафы халкъ агъыз яратыджылыгъынен сыкъы багълы олып, бу яратыджылыкъта халкънынъ акъыл-идраки, онынъ ичтимаий-тарихий, фельсефий, бедиий-эстетик бакъышлары, онынъ дюньягъа, этрафтаки алемге бакъышы ве яхшы омюр, такъдир хусусында асырларнен беслеген арзу-хаяллары теджессюм олунгъандыр.

Фольклорда – халкъ фикрининъ бу инджи данелеринде, шу халкънынъ бутюн лексика зенгинлиги, сёз байлыгъы бирлештирильгендир. Анджакъ бу терен маналы, бедиий, образлы сёз байлыгъы язма эдебиятны мейдангъа кетирювде, оны инкишаф эттирювде эсас силя олгъандыр.                             

Бу джеэттен озининъ эм жанр чешитлиги ве эм де мундериджеси джеэтинден гъает зенгин халкъ агъыз яратыджылыгъына базангъан къырымтатар эдебияты да мустесна дегиль.

Язма эдебият пейда олгъангъа къадар халкъымыз бахытлы, сербест аят акъкъында истеклерини, фикир ве арзу-хаялларыны, озь дуйгъулары ве къасевелерини агъыз-агъыздан юрип, несильден-несильге кечкен агъыз яратыджылыгъында акс эттире эди. Та къадимий девирлерден берли халкъта фольклорнынъ чешит жанрлары: лирик ве турмуш-адет йырлары, такъмакълар, чынълар ве манелер, аталар сёзлери ве айтымлар, тапмаджалар ве лятифелер, масаллар, эфсанелер ве дестанлар яшатылып кельмекте.                                              

“Къопланды-батыр”, “Эр-Таргъын”, “Эдиге”, “Чора-батыр” киби эпик дестанларда халкъ ичинден чыкъкъан къараманларнынъ джесарети косьтериле. “Таир ве Зоре”, “Нар-къамыш”, “Къозу-Корпеч ве Баян-Сулу”, “Боз-йигит” киби  лирик-эпик дестанларда севгининъ кучю, бири-бирине севда олгъанларнынъ озь шахсий бахтлары ичюн, къадимий адетлерге, зорбалыкъкъа, хурафатларгъа къаршы куреши акс эттириле. Бир сыра къырымтатар дестанларынынъ вариантлары башкъа тюркий халкъларда да (къазахларда, озьбеклерде, къаракъалпакъларда, ногъайларда ве дигер халкъларда) бар.                                                

Академик В. М. Жирмунский мешур рус тюркшнасы В. В. Радлов тарафындан язылып алынгъан “Эдиге” дестанынынъ вариантлары акъкъында сёз юрьсетерек, шойле дей: “1896 сенеси оларгъа Къырымнынъ чёль тарафындан дёрт вариант  къошулды. Барабин варианты ве кърымлылардан язылып алынгъанларнынъ биринджиси энъ толу ве энъ зияде сакълангъан вариантлардыр”. ¹

____________

¹ В.М.Жирмунский. «Тюркский героический эпос». Л-д., «Наука». 1974. с. 352.

Малюм ки, Къырымда ерли халкъ темелли суретте ислам динини къабул эткен сонь арап фольклорынынъ “Юсуф ве Зулейха”, “Лейля ве Меджнун” киби дестанлары ве дигер нумюнелери, бунынъ киби де чокътан-чокъ диний икяелер, къыссалар халкъ арасында кениш даркъай, менимсениле ве къыпчакълаштырылалар. Сонъра оларгъа халкъ яратыджылыгъынынъ “Кёр-огълу”, “Ашыкъ Гъариб”, “Ашыкъ Керем” дестанлары, Ахмет-Акъай ве Насредин-оджа лятифелери киби шахэсерлери ве даа чокъ аджайип нумюнелери къошула. Булар эписи гъает эрте шекилленген Къырымтатар эдебиятына, хусусан поэзиясына гъыда берген эйи земин олгъандырлар.

Бу ерде шуны къайд этмели ки, эвельки тедкъикъатчыларымыз ве умумен зиялыларымыз къырымтатар тили ве эдебиятынынъ, медениетининъ инкишафыны эсасен Алтын Орду девринден, эксери алда исе ханлыкъ девринден тариф этип башлайлар. Амма эдебиятымыз дегиль Алтын Орду девринден, ондан да эвельки къадимий девирлерден шекилленип кельгени аман-аман ич бир ерде къайд этильмей. Къайд этильсе де, сёзь сырасы айтылып кечиле ве конкрет мисаллер кетирильмей.

Албу исе къырымтатар эдебиятынынъ, эдебий тилимизнинъ тамырлары та умумтюркий асабалыгъымыз олгъан къадимий Орхон, Енисей языларына, XI асыр иджаткярлары олгъан Махмуд Къашгъарлынынъ “Диван-и лугъати-т-тюрк”, Юсуф хас Хаджибнинъ “Къутадгъу билик” киби эсерлерине барып чатышкъаныны къайд этмемек мумкюн дегиль.

Сонъки вакъытларда къырымтатар эдебиятынынъ эм Алтын Орду, эм де ондан эвельки къадимий девирлерге менсюп айры бир шаирлернинъ, улема ве эдиплернинъ адларыны ве оларнынъ айры эсерлерини бельгилемек имкяны олды. Шимди биз та XIII асырнынъ башында ве даа догърусы XII асырда иджат эткен буюк шаиримиз Махмуд Къырымлы олгъаныны ве элимизде онынъ 5600 сатырлыкъ аджайип “Юсуф ве Зулейха” дестаны олгъаныны, XIII асырнынъ башында 4000 сатырлыкъ «Къысса-и Юсуф» шиирий дестаныны яраткъан Халиль огълу Али шаиримиз олгъаныны, эм де Алтын Орду деврине аит бир чокъ шаирлеримиз олгъаныны агъыз толдырып айта билемиз.

Эльбет, бир чокъ тюркий тиллер ве язма эдебиятлар киби, къырымтатар тили ве язма эдебиятынынъ да асыл тамырлары, шубесиз, та VI-VIII асырларгъа аит  Орхон-Енисей языларына ве XI асырнынъ язма абиделери олгъан Махмуд Къашгъарлынынъ «Диван-и лугъати-т-тюрк»¹ («Тюркий сёзьлер лугъаты») ве Юсуф Хас Хаджибнинъ (Юсуф Баласагунлынынъ) «Къутадгъу билик» («Сеадет кетирген бильги») киби къадимий эсерлерге барып чатышалар. Тиль ве эдебиятымызнынъ тарихы хусусында сёзь юрьсетир экенмиз, бу умумтюркий тамырларымызны къайд этмемек, оларны эсапкъа алмамакъ мумкюн дегиль.

____________

¹ «Диван-и лугъати-т-тюрк». Озьбекистан ССР, «ФАН» нешрияты. Ташкент, 1967.

XI асырнынъ мешур алими, тильшнас Махмуд Къашгъарлынынъ “Диван-и лугъати-т-тюрк” эсери озь девриндеки тюркий къабилелернинъ сёзьлерини анълатувъа багъышлангъандыр. Махмуд Къашгъарлы бу лугъатта сёзьлернинъ чешит маналарыны анълатувнен бир сырада, тюрлю къабиле тиллери арасында олгъан характерли фонетик ве морфологик фаркъларны да косьтерип кече. Бу джеэттен “Диван” факъат бир изахлы лугъат олып къалмайып, XI асыр тюркий тиллернинъ фонетикасы эм де грамматикасыдыр.

Махмуд Къашгъарлынынъ “Диван-и лугъати-т-тюрк”  эсери 1072-1077 сенелери яратылгъандыр. С.М.Муталибов тарафындан озьбекчеге чевирильген бу лугъат 3 джылт этилип 1960 сенеси Ташкентте нешир этильди. Лугъатнынъ 1266 сенеси кочюрилип язылгъан бир нусхасы Тюркиеде булунып, 1990 сенеси Анкарада арапча басылып чыкъты. Бесим Аталай тарафындан исе тюрк тилине чевирилип,  1985-1986 сенелери 4 джылт этип Анкарада гъайрыдан басылды.

“Диван” XI асырда Орта Асияда мевджут олгъан тюркий къабилелер ве оларнынъ тиль хусусиетлерини огренювде ве азырки айры тюркий халкъларнынъ шекилленюви ве теракъкъиятыны бельгилевде муим эмиетке маликтир. “Диван” XI асырдаки ве ондан эвельки ве сонъки девирлердеки язма абиделерни анъламакъ ве огренмек ичюн де къыйметли бир къулланмадыр.

О девирде юзь берген озь-ара икътисадий ве медений алякъаларнынъ артмасы тиль къурулышына да тесир эте. Мемлекетте медений аятнынъ юкселюви нетиджесинде бу девирде бир сыра тарихий, тыббий, бедиий эсерлернен бирге эки къоджаман эсер, яни шу сёзь юрьсеттигимиз “Диван-и лугъати-т-тюрк” ве “Къутадгъу билик” эсерлери мейдангъа келелер.

Баласагъун диярынынъ улу шаири Юсуф хас Хаджиб озининъ “Къутадгъу билик” эсерини XI асырнынъ экинджи ярысында яни 1069 сенеси яза. Эсер къараханидлернинъ феодал девлетинде юзь берген янъылыкъларгъа ёл-ёрукъ косьтерюв, девлетни узакъ сакълап къалув, оны пекитюв макъсадында язылгъан. Бунынъ ичюн муэллиф иште шу макъсаткъа хызмет этиджи бир сыра сиясий, ичтимаий, икътисадий ве ахлякъий-тербиевий меселелерни къаврап алмагъа ынтылгъан. Эсерде берильген малюматлар Юсуф хас Хаджибийнинъ озь заманынынъ тек улу шаири олгъаныны дегиль, айны заманда онынъ тарих, риязият ве башкъа фенлерден де хабердар буюк бир алим олгъаныны косьтерелер.

“Къутадгъу билик” эсеринде о девирде мемлекетлер арасында юзь алгъан янъылыкълар тиль фактлары эсасында акс эттирильген. Башкъаджа айтаджакъ олсакъ, “Къутадгъу билик” киби юксек бедиий эсернинъ тили о девирде янъы баскъычкъа котерильген язув тили – яни эдебий тильнинъ аджайип нумюнесидир.

XI асырнынъ буюк шаири Юсуф хас Хаджиб тарафындан язылгъан бу эсер бутюн тюркий халкъларнынъ, шу джумледен къырымтатар халкъынынъ да узакъ кечмишини ильмий эсаста огренюв ичюн муим олгъаны киби, эдебиятымызнынъ кечмишини ве тиль тарихыны огренюв ичюн де гъает муимдир. Чюнки эдебиятымызнынъ, тилимизнинъ, умумен медениетимизнинъ эсас тамырлары да иште шу девирлерден яни асырлар теренинден келип чыкъалар.

Шусы исбат талап этмеген бир акъикъат ки, эр анги язма эдебиятнынъ пейда олувы ичюн, ильк эвеля, язынынъ ози яни язма тиль пейда олмасы шарт. Язы исе къырымтатарларда ислям динининъ къабул этилюви саесинде Къырымгъа арап язысынынъ кечюви нетиджесинде пейда ола. Бир чокъ халкъларда олгъаны киби, ильки язы абиделери Къырымда да сакъланылмагъан, эбет. Лякин аз олса да, сакъланылгъан малюматлар Къырымда язма эдебият пек чокълардан эрте пейда олгъан демеге имкян берелер.

Шубесиз, Къырымда арап язысындан эвель ерли халкънынъ белли бир шекильде озь язысы олгъандыр демеге де эсаслар ёкъ дегиль.

Девамы бар.