«ЙЫЛДЫЗ»НЫ САКЪЛАМАКЪ КЕРЕКМИЗ!

Энди белли олды ки, Къырым Назирлер Шурасынынъ къарарынен «Йылдыз» меджмуасыны ве «Янъы дюнья» газетасыны Госкомнац янында тешкиль этильген «Медиа-меркез»ге къошаджакълар. Лякин бу къошулув саесинде «Йылдыз»нынъ да, «Янъы дюнья»нынъ да шимдики статуслары лягъв этилип, олар шу «Медиа-меркез»нинъ адий бир болюклери олып къаладжакълар. Бу макъсатнен Назирлер Шурасынынъ мезкур Къарары иле «Йылдыз», меджмуасы ве «Янъы дюнья» газеталарынынъ иши токътатыла, яни олар лягъв этилелер. 

Мезкур Къарарнынъ 3-нджи маддесинде шойле дениле:

«Cоздать комиссии по ПРЕКРАЩЕНИЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Государственного автономного учреждения Республики Крым «Редакция газеты «Янъы дюнья» и Государственного автономного учреждения Республики Крым журнала «Йылдыз»».

Бундан тамам 40 йыл эвель языджыларымызнынъ гъайретлери ве талаплары нетиджесинде буюк зорлукъларнен мейдангъа кетирильген эдебий-бедиий «Йылдыз» меджмуамыз шимди Ватанда ёкъ этильмек хавфында. Бунъа ич ёл бермепк олмаз.

ЖУРНАЛ НАСЫЛ МЕЙДАНГЪА КЕЛЬДИ. 

Языджыларгъа ве журналистлеримизге малюм ки, «Йылдыз» журналы сюргюнлик девринде языджыларымызнынъ гъайрети иле чокъ къыйынлыкъларнен мейдангъа кетирильди. Къырымтатар тилинде эдебий журнал акъкъында лакъырдылар чокъ йыллар, яни 60-джы йыллардан бери девам этти. Лякин бу лакъырдылар акимиет огюне конкрет талаплар къоюлмасына чеврильмек ичюн аман-аман он йыл даа вакъыт керек олды. 

«Йылдыз»нынъ 20 йыллыкъ юбилейи къайд этильген вакъытта ве бу мунасебетнен журналнынъ насыл мейдангъа кетирильгени акъкъында бир сыра чыкъышлар дердж олунгъан эди, шу джумледен бу акъта Закир Къуртнезир, Урие Эдемова ве мерхум Черкез-Али де яздылар. Лякин оларнынъ ич бири журналнынъ мейдангъа келюви тарихыны там ве догъру акс этмедилер. Закир Къуртнезир «Йылдыз»нынъ 1999 сенеси 6-джы санында басылгъан «Йигирми йыллыкъ эдебий ёл» серлевалы макъалесинде меселенинъ насыл олгъаныны аз бучукъ ачып ташлай, амма пек къыскъадан. Урие Эдемова «Янъы дюнья» газетасында бу хусуста лаф юрьсетсе де, затен там догъру малюмат берип оламай. Черкез-Али де меселенинъ насыл чезильгенинден бутюнлей хабери олгъанына бакъмадан, «Йылдыз»нынъ догъувы акъкъында бир къач сёз» серлевалы макъалесинде (айны шу санда) бу акъта кереги киби сёзь юрьсетип оламай. Даа догърусы, юрьсетмек истемей. Меселенинъ чезильмесине себеп олгъан мектюп акъкъында айта да, оны «Риза Фазыл, Айдер Осман, Урие Эдемова ве кене эки аркъадаш – адларыны унуттым, язгъан эдилер», дей. 

Худжур шей, базыда биз пек унутчакъ оламыз, бу неден себеп, аджеба? Эй, заваллы татар, эгер унуткъан олсанъ, этрафынъда аркъадашлар бар, сорап биль де, элинъе къалем алгъан сонъ, окъуйыджыгъа берген малюматынъ там догъру олсун. Черкез-Али, ничюндир, шу мектюп эсасында журнал меселеси чезильгени мунасебетинен Шараф Рашидов о мектюпке имза къойгъан алты адамны махсус къабулгъа давет эткенини де унуткъан я да буны олгъаны киби язмагъа истемеген.

Эгер биз даа якъын кечмиштеки вакъиаларны «унутчакълыкъ»нен бойле хырпалап къайд этеджек олсакъ, кечмиш тарихымызны насыл тиклеп олур экенмиз, аджеба?

Бундан себеп меселенинъ насыл олгъаныны тариф этмеге меджбурым. 

Журнал акъкъында лакъырды эр даим олып турса да, онынъ ичюн джиддий ве конкрет арекетлер 1975 сенеси башланды. Шу йылнынъ башында къырымтатар языджылары секциясынынъ реиси Шамиль Алядиннинъ теклифинен языджылар адындан Озьбекстан Меркезий Комитетине мектюп язмакъ манъа авале олунды ве мектюп азыр олгъан сонъ оны кимлер имзалайджагъыны тайин этеджек вакъытта, Черкез-Али мени нешрияткъа чагъырды. Барсам, анда пенсияда булунгъан Абдулла Дерменджи отура. Дерменджи мектюпни алып окъуды ве: «Сен, Риза, бу мектюпни манъа бер, мен ЦКдан бир адамнен лаф эттим, иш оладжакъкъа ошай. Сен раатсыз олма, бу тарафыны биз коммунистлер бакъармыз», деди. Мектюпни Дерменджи насыл тюзетти, насыл редактирледи, бильмейим, лякин анълагъанымызгъа коре, оны коммунистлер – Янъыёл районы «Ленин юлы» газетасынынъ редакторы Закир Къуртнезир, «Ленин байрагъы» газетасы медениет болюгининъ мудири Рефат Ахтемов эм де нешриятта къырымтатар эдебияты болюгининъ мудири Черкез-Али имзалайлар. Сонъра оларны Меркезий Комитетке чагъырып субет япалар ве меселе шунынънен де бите. (Сонъындан анълагъанымызгъа коре, макъсат – къарт коммунист Абдулла Дерменджини ортагъа къойып, тешеббюсни яшларнынъ къолындан алып, коммунистлер ве ишанчлы адамлар вастасынен меселени ятыштырмакъ экен). Ойле де олды.

Йылнынъ сонъына якъын къарт коммунист языджылар Шамиль Алядин, Абдулла Дерменджи ве Юсуф Болат журнал меселесини бир даа котерип чыкъмакъ истедилер. Шамиль Алядин менден шу эвельки язгъан мектюбимнинъ копиясыны сорап алды. Онынъ эсасында о мектюп азырлады. Лякин не олды, не олмады, бир кунь Шамиль агъа чанъ къакъып, мени Языджылар бирлигинде булунгъан иш ерине чагъырды. Барсам, анда Абдулла Дерменджи отура. Чырайлары куськюн, ачувлы отуралар. Селямлашкъан сонъ Шамиль Алядин манъа хытап этип:

– Риза, къардаш, хаберинъ бар, бизлер мына бу мектюпнен учь адам – къарт языджы ве коммунистлер журнал талап этип Меркезий Комитетке мураджат этеджек эдик. Лякин Юсуф мектюпке имза чекмектен баш тартты. Иште, биз ойлемиз. Риза, къардаш, биз къартлардан энди оладжакъ шей ёкъ, ал мына бу мектюпни де, оны сен озюнъ азырлагъан эдинъ, мен мында косьтердим, бир къач яш языджылар имзалап йиберинъиз Меркезий Комитетке. Сиз иджаткяр яшларсыз, журнал талап этмеге акъкъынъыз бар, – деди ве мектюпни манъа узатты.

Мен мектюпни алып, оны яшларнынъ адындан бираз даа келиштирип, тюзетип янъыдан азырладым. Мерхум достымыз Айдер Османнен (о редакцияда партия ишлери болюгининъ мудири эди) берабер бакъып чыкъып, мектюпнинъ сонъына тахминен шойле бир абзац къоштыкъ: «Если решение этого вопроса не в компетенции ЦК КП Узбекистана, то мы оставляем за собой право обратиться к высшей партийной инстанции – ЦК КПСС».

Мектюпни биз Айдернен экимиз, Урие Эдемова, Ибраим Паши, Джевдет Аметов ве Сафтер Нагаев – алты адам имзаладыкъ. (Мектюпке Черкез-Али имза чекмектен ред эткени ичюн онынъ ерине Сафтер Нагаев къошулгъан эди). 1976 сенеси январь 21-де мектюпни Меркезий Комитетнинъ къабулханесине теслим эттик. Буны биз ойле къарарлаштырдыкъ ки, якъын куньлерде яни февраль 3-те Озьбекстан Компартиясы Меркезий Комитетининъ пленумы оладжакъ эди. Эм ойле де олды. Пленум вакътында Сеитмемет Таировгъа Рашидов, сизге тезден журнал япаджакъмыз, деген. Бу хаберни Таиров шу акъшамы Шамиль Алядинге бильдирди.

Чокъкъа бармадан, апрель 10-да Шараф Рашидов озю бизлерни яни мектюпни имзалагъанларны къабул этти. Мен о вакъытта Наманганда тойда эдим. Акъшам эвден Ташкенттен телеграмма кельди: «Базар эртеси куню (яни ярын) Сизни Рашидов къабул этеджек», деп. Мени Наманганда танышлар саба эрте «Почтовый самолёткъа»т отуртып йибердилер ве къабулгъа етиштим.

Къабул мерасими башлагъанда Рашидов, бундан бираз вакъыт эвель бизден мектюп алгъаныны беян этерек, эвеля менден башлап, эпимизнинъ сой адларымызны окъуп, аякъ устюне турсатып, бизлернен таныш олды. Сонъ, Москванен яни Сусловнен багълангъаныны ве бизим мектюбимиз эсасында журнал хусусында мусбет къарар къабул этильгенини бильдирип, бизлерни тебрикледи. Лякин вакътынджа журнал дегиль де, 10 басма табагъы колеминде йылда эки кере чыкъкъан эдебий альманах тешкиль этиледжегини айтты. Шимдилик альманахны чыкъарынъыз, теджрибе эльде этинъиз, сонъ бир йылдан, эки йылдан оны журналгъа чевирирмиз, деди. Къабулда мектюни имзалагъанлардан гъайры, языджылардан Шамиль Алядин, Юсуф Болат, Черкез-Али ве нешриятнынъ директоры Хамид Гъулам ве баш муаррири Адиль Якъубов да иштирак эттилер. Альманахны чыкъармакъ нешриятнынъ къырымтатар эдебияты болюгине авале этильди ве, табиий ки, бу иш Черкез-Али ве Урие Эдемова чалышкъан шу болюкке юкленди. Шу ерде онынъ ады да къойылды. Бизлер журналнынъ ады «Танъ йылдызы» олгъаныны истеймиз, десек де, альманахнынъ адыны «Йылдыз» олсын деп къарар чыкъардылар. Бойлеликле, шу йылы «Йылдыз» альманахынынъ 1-джи саны неширден чыкъты.

Бу демек дегиль ки, Риза Фазыл аркъадашларынен берабер ЦКгъа мектюп язды да, халкъкъа журнал берильди. Ёкъ. Бунынъ артында, шубесиз халкъымызнынъ миллий арекети ве онынъ миллий меселемиз боюнджа партия ве акимиет органларына япкъан даимий ве кутьлевий тазыйкъы, халкъ ве Ватан огърунда огге сюрьген къатты талаплары тура эди. Бунынъсыз бир нетидже олмаз эди.

Лякин шусы да акъикъат ки, эр бир меселени, эр бир талапны керек ерине, керек тарзында ве керек вакътында язмакъ, бильдирмек, ортагъа сюрьмек ичюн онынъ конкрет бир тешеббюсчиси, иджраджысы олмакъ шарт. Ойле олып кельген. Биз де тешеббюсни озь къолымызгъа алып, шу вазифени эда эттик. Яш языджыларнынъ талабынен ана тилинде эдебий-бедии журнал мейдангъа кельмесине наиль олдыкъ.

Бойлеликнен, 1976, 1977, 1978, 1979 сенелери «Йылдыз» альманахынынъ еди саны чыкъарылды. 

1979 сенеси майыс айында Шараф Рашидов кене бизлерни къабул этип, 1980 сенеси январьдан башлап, альманах энди эки айда бир кере чыкъкъан эдебий-бедиий ве ичтимаий-сиясий «Йылдыз» журналы оладжагъыны, онынъ озь редакциясы, баш редакторы, болюклери оладжагъыны бильдирди. Бундан сонъ журналнынъ муаррири ким оладжагъы хусусында чокъ лакъырдылар олды ве ахыры янъы чыкъып башлайджакъ «Йылдыз» журналына баш редактор оларакъ Шамиль Алядин тайин этильди. 1980 сенеси февраль айында журналнынъ биринджи саны чыкъты. Сёзь сырасы, юкъарыда анъылгъаны киби, эдебий ве медений джемаатчылыгъымыз «Йылдыз» журналынынъ 20 йыллыгъыны къайд этильгенде, журналнынъ эдебиятымызны, эдебий тилимизни яшатувда, яш языджыларымызны осьтюрювде ве умумен медениетимизнинъ инкишафында туткъан буюк ролю айрыджа къайд олунды. 

Акъикъатен, шу вакъыттан башлап, аман-аман бутюн языджыларнынъ эсерлери «Йылдыз» журналында басылып кельди. Журналда тек эдебий эсерлер дегиль, пек чокъ къыйметли тарихий ве медениет, саньат материаллары басылып кельмекте. Журнал, айны вакъытта, эдебий тилимизнинъ сакъланмасына ве онынъ шекилленмесине де дегерли хызмет этип кельмекте.

Шуны да къайд этмели ки, миллий арекетте журнал меселесине мунасебет бирдайын дегиль ве онъа терс бакъкъанлар ве атта къаршы чыкъкъанлар да аз дегиль эди. Бир чокълар затен ана тилинде газета ве китаплар чыкъмасына, мектеплерде ана тили дерслери берильмесине де къаршы эдилер. 1965-1966 сенелери «Ленин байрагъы» газетасына япылгъан ве тилимизге, эдебиятымызгъа, неширлеримизге чокъ зарар кетирген «бойкот»лар иште шу мунасебетнинъ нетиджеси эди. О «бойкот»ларнынъ тесиринен пек чокъ адамлар газета ве журналгъа язылмай эдилер: – «Бизге мында (Озьбекистанда) газета керекмей, биз ватангъа баргъан сонъ язылырмыз», – дей эдилер ве пек чокъ адамлар йылларджа окъувдан четленди, эдебияттан, эдебий тильден сувунды. Нетиджеде, тиль джеэтинден эм де газета, китап окъув джеэтинден несиллер арасында айырылув, узюлюв пейда олды ки, окъугъан адамларны энди пармакънен саймакъ мумкюн десек, янъылмамыз. О бойкотларнынъ ве газетагъа къаршы япылгъан тешвикъатларнынъ, языджыларгъа, журналистлерге нисбетен терс мунасебетлернинъ фаджиалы акъибетлерини бутюн ачыкълыгъынен шимди корьмектемиз. Ватангъа кельген сонъ да шу «бойкот»чыларнынъ ич бириси не газетагъа ве не де журналгъа язылмагъандырлар.

«Янъы дюнья»нынъ 1991 сенеси январь 30 санында басылгъан «Тиль, эдебият ве миллий меселе» серлевалы макъалемизде биз шойле язгъан эдик: «Ойле олды ки, кечкен йылларда бел¬ли бир кучьлернинъ тазыйыгъы саесинде, газетагъа, китапларгъа, ана тили дерслерине «бойкот»лар илян этилип, джемаат арасында, эдебияткъа, языджыларгъа терс бакъыш тешвикъат этильди ве ойле мунасебет шекилленильди. «Мында бизге бир шей керекмей», деп ортагъа сюрюльген шиар да озь ишини япты – шай да окъувсыз-язувсыз къалгъан адамларнынъ чокъусы газета ве китап окъувдан темелли четлендилер. Нетиджеде, пек чокъ алларда эвде балаларгъа ана ти¬линде окъув алышкъанлыгъы, ана ти¬линде газета ве китапларгъа авеслик дуйгъусы ашланмады. Энди бу джеэттен несиллер арасыида фаджиалы узюлюв асыл олды ки, оны къурамакъ мумкюн олурмы экен? Бугуньде исе ойле вазиетке кельдик ки, китапларны ве журналны энди алтын бувнен безетсенъ де, окъумагъа адам тапмакъ къыйын оладжакъ.

Бу сёзлерни манъа айтмакъ пек къыйын, лякин юрек аджысынен олса да, оны къайд этмемек мумкюн де¬гиль. Бу бизим фаджиамыз, бизим дердимиз. Дердини гизлеген исе дерманыны буламаз, дегенлер».

Темиз ана тилинде аман-аман 100 йылдан бери чыкъып кельген бирден бир газетамызгъа язылгъанларнынъ сайысы Ватанда олгъаны-оладжагъы 2000-ге тюшип къалгъаны, ичиндеки материаллары джеэтинден алтын къыйметинде олгъан «Йылдыз» журналынынъ исе абунеджилерининъ сайысы бир бучукъ бинъге биле етмей къалгъаны бундан аман-аман 25 йыл эвель шу язгъанымызнынъ догъру олгъанындан делялет дегильми, аджеба? «Биз ватангъа баргъан сонъ язылырмыз», дегенлер шимди къайда экенлер?… Зан этсек, миллетимизнинъ огюнде булунгъанларгъа мында ойланмагъа, фикир этмеге шей бар.

* * *

Мухтерем, достлар! Медениетимизни, эдебиятымызны, ана тилимизни яшатув, оларны гъайрыдан тиклев огърунда алидженап хызметте булунгъан дюньяда екяне эдебий-бедиий «Йылдыз» журналыны, «Янъы дюнья» газетасыны къорчаламакъ, сакъламакъ, яшатмакъ халкъымызнынъ озь къолунда олгъаныны унутмайыкъ. Келинъиз, эпимиз бу неширлерге, ана тилинде чыкъкъан дигер неширлерге де даима абуне олайыкъ ве оларнынъ яшамасына къол тутайыкъ. Шукюр Аллагъа Ватанда эр кес энди бир дередже аякъкъа турды джесек, янъылмамыз. Зан этсем, шимдики вакъытта бир газета я да журналгъа абуне олмагъа кучю етмеген къоранта аз олса керек ве бу оларгъа ич бир зорлукъ догъурмаз. Аксине, эр афта келип тургъан газета эм де «Йылдыз» журналы шу къорантада ана тили муити булунмасына себеп олур, о къорантада ана тилине, эдебиятымызгъа севги, сайгъы эп артар ве о къорантада тербие алгъан балаларгъа миллий рух ашланыр.