КЪЫРЫМТАТАР ШИИРИЕТИ АНТОЛОГИЯСЫ

Ханлыкъ деври къырымтатар шиириети

XV асырнынъ биринджи ярысында Алтын Орда дагъылып, Къазан, Астырхан, Сибирь, Къырым ханлыкълары мейдангъа кельген сонъ, биринджи Къырым ханы Аджи Герай 1428 сенеси Къырымнынъ мустакъиль девлет олмасыны темин эте ве о, Къырым ханларынынъ намлы Герайлар сулялесине башлангъыч къоя. Тамам учь бучукъ асыр девам эткен девир ичинде Герайлар сулялесининъ 50 къадар векили  Къырымда ханлыкъ япалар. Базылары исе экишер, учер ве атта 4-ер кере Къырым тахтына кечелер. Иште, шу вакъыттан башлап, XVIII асырнынъ сонъына яни 1783 сенеси Къырым руслар тарафындан ишгъаль этильгенге къадарки девир ханлыкъ девридир. Бу девирни акълы суретте Герайлар деври демек мумкюн. Белли рус шаири, ресам ве медениет эрбабы Максимилиан Волошин бу девирге «Герайларнынъ алтын деври» деп къыймет кескен эди. Бу девир Къырымтатар эдебиятынынъ Орта асырлар деври деп де къайд этиле.

Бу бизим тарихымызда гъает муим девир ки, бу девирде къырымтатар халкъы мустакъиль девлет мейдангъа кетирип, озь девлетчилигине саип олды ве халкъымыз миллет оларакъ шекилленди. Къырым ханлыгъы бу девирде ичтимаий, сиясий ве арбий джеэттен озюни алемге танытты ве этрафтаки девлетлер онынънен эсаплашмагъа меджбур олдылар. Бу девирде Къырымда ерли халкъта, эдебият алеминде ве ресмий даирелерде де къулланылып кельген тиль къыпчакъ тили эди. Бу хусуста Амдий Герайбай озюнинъ юкъарыда анъылгъан макъалесинде шойле яза: «Узун тафсиляткъа аджет корьмеден айта билирмиз ки, он бешинджи асырнынъ орталарында Къырым ярым адасы Алтын Ордадан айрыларакъ, мустакъиль бир ханлыкъ олгъаны заман, бу мемлекетте къулланылгъан ресмий лисан, уйгъур арифлери иле язылгъан къыпчакъ-тюркчеси эди».

Ханлыкъ деври эдебиятымызгъа аит муим эмиетке малик малюмат Сеид Мухаммед Риза намында белли тарихчымызнынъ «Ассеб-ус-Сейяр» – «Еди сейяре» (толы ады «Эс се’б ус-Сейяр фи ахбар-и мульки татар» яни «Татар девлети акъкъында бильдирювлерден еди Сейяре») адлы китабында да мевджут. Бу китапта тарихчынынъ озь фикриндже, Къырымда Герайларнынъ сулялесинден энъ мешур еди ханнынъ девирлериндеки тарихий вакъиалар акс эттириле. Бунынънен бирге муэллиф шу ханларнынъ аятыны, терджимеий алларыны, шахсий хасиетлерини тариф этювге чокъ дикъкъат айры. Айны вакъытта китапта айры ханларнынъ – I Менъли Герайнынъ, Гъазаийнинъ, Резмий Бахадыр Герайнынъ, Мухаммед Кямильнинъ, II Менъли Герайнынъ шиирий эсерлери де кетириле. Муэллиф китапта даа бир сыра шаирлерни анъып кече ве олардан эки корюмли софу шаирлерининъ (Афифеддин Абдулла в Абдуль-Азиз эфенди) шиирлерини де кетире ки, оларны анъмамакъны ляйыкъ санмаса керек. Бу мисаллер шуны косьтере ки, Шаркътаки бир чокъ укюмдарлар киби Къырым ханларынынъ да чокъусы озь деврининъ кениш малюматлы адамлары олгъанлар ве атта корюмли шаирлер экенлер.

Бу девир Къырымда миллий медениет, эдебият, саньат, илим, икътисадият энъ зияде инкишаф эткен девир эди. Намлы рус шаири ве медениет эрбабы Максимилиан Волошиннинъ бу девирге: «Герайларнынъ алтын деври», деп къыймет кескени нафиле дегильдир. Акъикъатен де ойле. Ханларымызнынъ чокъусы юксек медениетли, кениш малюматлы, истидатлы, озь халкъыны къайгъыргъан, мемлекетте белли бир уйгъун ичтимаий муит, халкъкъа гузель яшайыш темин эткен, джемиетте белли бир низам-тертип яшаткъан ве озь мемлекетини къорчаламагъа да бильген шахслар олгъанлар. «Эдебият тарихы нокътаий назарындан шусы къайд этильмемек мумкюн дегиль ки, шу мешур Герайлар сой ады векиллеринден  30-гъа якъыны языджылар, шаирлер, тарихчылар олгъанлар», – деп яза белли тедкъикъатчымыз Нариман Абдульваап «Гульшен хаяллары» китабына язгъан сёзь башында.

Бизим ичюн шусы айрыджа муим ки, олардан энъ намлылары: I Менъли Герай хан, II Бора-Гъазы Герай хан, I Бахадыр Герай хан, IV Мухаммед Герай хан, I Аджи-Селим Герай хан, I Девлет Герай Хан, Сеадет Герай хан, Сахиб Герай хан ве дигерлери истидатлы шаирлер оларакъ Ханлар деври къырымтатар шиириетининъ юксек севиеге котерильмесине буюк иссе къоштылар.  Бахадыр Герай ханнынъ исе къадыны да шаире эди (о Борагъазы Герайнынъ къызыдыр).  Бу къадар истидатлы, илимли, иджаткяр, шаир укюмдарлар анги бир мемлекетте олгъан экен…

Бу мисаль шиириет саньатынынъ Къырымда сонъ дередже кениш даркъагъаныны косьтере. Эбет, бу девир хусусан эдебиятымыз ве айныкъса, шиириетимизнинъ гурьдели инкишаф эткен деври эди. Белли тарихчы Ф. Хартахайнынъ: «Къырымтатарларда шиириет пек популяр эди, шунынъ ичюн де оларда пек чокъ шаирлер бар эди», деп язгъаны анджакъ бу девирге аиттир. Бу девир акъикъатен де къырымтатар эдебиятынынъ чечекленген парлакъ деври эди.      

МЕНЪЛИ ГЕРАЙ ХАН

                 (1445 - 1515)

Къырым ханлыгъыны мейдангъа кетирип, Къырымны Алтын Ордадан айыргъан биринджи хан Аджи Герайдан ве онынъ огълу Нурдевлеттен сонъ учюнджи Къырым ханы олгъан 1 Менъли Герай 14..? сенеси дюньягъа келе. Менъли Герай 1467 сенеси, 1469-1475 ве 1478-1515 сенелери учь дефа тахтта булуна ве умумен къыркъ йыл ханлыкъ япа. О, рус чары III Иваннынъ ве Константинопольни запт эткен турк султаны Мехмед Фатихнинъ замандашыдыр.

Менъли Герай 1502 сенеси Сарай шеэрини запт эте ве оны йыкъа. О бу арекетинен Русиенинъ Къазан ве Астырхан узериндеки рекъабети ве тазыйкъынынъ огюни алмакъ истей амма, бундан сонъ Русие бу ханлыкълар узериндеки укюмини даа зияде арттыра.

Алий бильги ве медениет саиби Менъли Герай хан къырымтатар медениети ве санатынынъ юксельмесине чокъ хызмет эте. О, ханлыкънынъ пайтахтыны Эски-Къырымдан Багъчасарайгъа авуштыра ве аз вакъыт ичинде Хансарайны къурдыра. Айны вакъытта, ханлыкънынъ келеджеги илим иле багълы оладжагъыны анълап, заманымызда 500 йыллыгъы къайд этильген Зынджырлы медресени де о яптыргъандыр. Бутюн булар Зынджырлы медресенинъ ачылув мерасиминде Менъли Герайнынъ япкъан чыкъышы (онынъ метни шимдигедже сакъланып къалгъан) онынъ илим ве тасиль меселелерине акъикъатен девлетчесине янашкъан, илимге, медениетке зияде эмиет берген бир укюмдар олгъанындан делялеттир.

Менъли Герай акъыллы, сиясий бакъышлары макъсаткъа уйгъун бир инсан олмакънен бирге истидатлы шаир де эди. Онынъ къыпчакъ шивесинде язгъан эсерлери мевджуттир. Теэссюф ки, эсерлери сакъланылмагъан.

Менъли Герай тахтта булуныр экен, 1515 сенеси вефат эте. Багъчасарайда озю яптыргъан медресе янындаки тюрбесине комюле.

                                          *   *    *

     Фиракъынъда меним алым сорар болсанъ эгер джана,

     Конълюмде нар, козьде аб ве дильде ах болур пейда.

     Сенинъ мургъ-и хаялынъны ичинде асрамакъ ичюн

     Болубдыр кирпигим бирле къафес бу диде-и бина.

     Меним ол хан Менъли ош - миънет мулькининъ шахы мен,

     Джиhаннынъ мульк-у малына гъурурым ёкъ дурур асла.

МУСТАФА МУДАМИЙ

             (…? – 1540).

Бутюн бу девир шаирлернинъки киби, ХVI асырнынъ биринджи ярысында яшап иджат эткен шаир Мустафа Мудамийнинъ де аяты акъкъында малюмат пек аз. Онынъ тасаввуфий мундериджели бир «Диван»ы ве «Менакъиб-и Эмир Бухарин» серлевалы 780 бейитлик «Эмир Султан менакъибнамеси (эфсанеси)» бардыр. Мудамийнинъ эсерлериндеки малюматлардан шаирнинъ ады Мустафа олгъаны анълашыла. Озю Кефеде догъгъаны ичюн Кефевий деп анъылыр экен. О, намлы Шейх-и Синаннен корюшкен ве онынъ ярдымджысы эм де торуны олгъан Сулейман эфендиде хызметте булунгъандыр. Эмир Султангъа (1430 сенеси ольген) бир якъынлыкъ ис этерек, юкъарыда анъылгъан аджайип эфсанесини язгъандыр.

Мудамий о девирге хас рухиети саесинде озь эсерлеринде эсасен темиз юрекнен Аллагъа итаат эткенини, ондан мерхамет беклегенини тариф эте.

Мустафа Мудамий 1540 сенеси вефат эткен ки, онынъ не ерде ольгени белли дегиль.

                                    1

Aлымы хич кимсе бильмез сенден озге эй Худа

Бу диль-и меджрухума я Рабби сен кылсанъ дева

(Эй, Аллахым, сенден башка хич кимсе алымы бильмез.

Эй, Раббим, беним бу яралы гонълюме сен дева версенъ).

Масива севдасыны бу синеден сельб эйлеюп

Лутфунъ иле ашк-ы пакинъден анъа виргиль джила

(Эй, Аллахым, лутфунъла бу синемден севданы чыкъарып,

 темиз ашкынъдан онъа джиля вер).

Зат-ы пакинъ хем сыфатынъ хурметичюн я Гафур

Джурмуне джумле шефиъ олсун Мухаммед Мустафа

(Эй Раббим, темиз сыфатларынънынъ хурметичюн

Мухаммед Мустафа гунахларыма шефаатчы олсын).

Энбиянынъ хурметичюн я илахель-алеминъ

Къыл Хабибинъ рухыйла бу гъариби ашина

(Эй, алемлерин иляхий, энбиянынъ хурметичюн бу

гъариби Хабибинъ Аз. Мухаммединъ рухунен дост эйле).

Эр гуняхына Мудамий тевбе къылып ах идер

Рахмет эйле тевбесин макъбул идуп я Раббена

(Эй, Раббим, Мудамий эр гуняхына тевбе этип

пешман олур, рахмет этип онынъ тевбеси къабул эт).

                                  2

Къальбиминъ айинесин тутмуш дурур женг-и хева

Бу себебден хайрет алды акълымы къалдым тана

(Ойнап кезюв кальб айнамы къапламыш.

Бу себептен хайрет акълымы алды, шашырып къалдым).

Даменинъ чун тутдум эй Шейхи Сулейманым сенинъ

Химмет ит ки алем ичре мур икен олам хума

(Эй, Шейхи Сулейманым, сенинъ этегъинъни туттым,

о алде банъа химмет эт де, алем ичинде бир карынджа

экеним, хума къушы олайым. (Бу ерде Сулейман иле

къарынджа къыссасына иснад этильмекте).

Рах-ы гъафлет ичре къалдым паймал олдым медед

Сыррысынъ Шейхи Синанынъ дест-гир ол бана

(Гъафлет ёлунда къалып аякъ алтында эзильдим,

Шейхи Синанынъ сырысынъ, манъа ярдымджы ол).

Бир назар къылсанъ эгер эй шейх-и кямиль лутфиле

Бу вуджудум бир авуч хакъ икен олам кимия

(Эй, шейх-и кямилим, лутф иле манъа назар къылсанъ,

вуджудым бир авуч топракъ экен кимья олур,

буюк бир къыймет къазаныр).

Истинад идуп Мудамий аситанынъа сенинъ

Зерре-и начизинем дир къыл бени шемс-и духа

(Мудамий сенинъ дергяхынъа сыгъынып, бен дегерсиз

бир зерренъим, бени парлакъ бир кунеш яп дер).

Г Ъ А З А И Й

(1551 - 1607)

      1551 сенесинден 1577 сенесине къадар ханлыкъ япкъан ве 1571 сенеси москваны запт эткени ичюн Тахт-алгъан лагъабына менсюп Девлет Герайнынъ еди огълундан бири олгъан Гъазы Герай, бабасы тахткъа кечкенинден учь йыл сонъ, яни 1551 сенеси дюньягъа келе. Девлет Герай исе биринджи Къырым ханы олгъан Аджи Герайнынъ огълу Менъли Герай ханнынъ торуныдыр. 1588 сенеси агъасы Ислям Герай хан вефат эткенде, Къырым ханлыгъы тахтына Гъазы Герайнынъ къойылгъаны тесадуфий дегиль эди. Бойлеликле о та 1608 сенесинедже яни озю вефат эткенге къадар 20 йыл тахтта булуна. 

      1581 сенеси 15 бинъ иранлы Газы Герайнынъ 3 бинъ аскерине уджюм этип, шу учь бинъ аскер озьлеринден беш кере зияде олгъан иранлыларнен сабадан акъшамгъа къадар дёгюшселер де, акъибет енъилелер ве 28 яшында хан-заде эсир тюше. Бойле этип Гъазы Герай еди йыл зинданда ята. Анда онъа эгер Иранда къалып яшамагъа разы олса, зиндандан чыкъарыладжагъы айтыла. Лякин Гъазы Герай Ватанына хиянет теклифини кесен-кес ред эте ве «Сизинъ шахнынъ сарайындан къале ичи ве зиндан яхшыдыр, телюкесиздир» деп, мыскъыл иле шиирий сатырларнен джевап бере. Чокъ истидатлы ве джесюр бу адам ахыр сонъы татлы тиль иле зиндан бекчисини алдатып, андан къача ве Тюркиеге келе ве шу сенеси де о Къырым ханлыгъы тахтына кече.     

Гъазы Герай хан бир чокъ илим ве фенлерден анълагъан, арап, тюрк, фарс тиллеринде назм ве несир эсерлер язгъан къараман, алим бир зат эди. Гъазы Герайнынъ диваны, «Гуль ве бульбуль» дестаны, Ходжа Саадеддин эфендиге яздыгъы шиирий мектюплери, Гъаний-заде Надрийге несирнен яздыгъы ресмий мектюби къыйметли эсерлердендир».

Гъазаийнинъ шимди бизге энъ зияде белли олгъан эсерлери «Гуль ве бульбуль», «Долап» («Тал терекнен субет») дестанлары, несир ве шиирий мектюплери ве даа бир сыра дигер гъазеллеридир.

                   ДОЛАП

Ёл устюнде ёлукъдым бир долаба,

Дидим: «Ничюн сюрерсинъ юзь бу аба?

Делинмиш багърынъ у къаддинъ букюльмюш,

Козинъ яшы аягъынъа дёкюльмюш.

Недир, ашыкъмысынъ? Вармы фиракъынъ?

Бу гъурбетте кимедир иштиякъынъ?

Гичер бойле сенинъ лейл-у ниhарынъ,

Ки ёкъмыдыр элинъде ихтиярынъ?

Недир баъис hале бойле фигъана?  

Букюльмиш къаметинъ, дёнмиш кемана.

Эм агъларсынъ, эм инълерсинъ демадем,

Бу гизли дердинъи бильмез ич адем».

Долап ишитти бенден бу хытабы,

Зебан-и ал иле верди джевабы:

– «Хаберсиз адем огълы маджерадан,

Къазадан биль деме чюн у чирадан.

Юдже дагълар иди эввель мекяным,

Беним де вар иди таб у туваным.

Акъарды эр заманлар дешт-и сары,

Реван олуп аягъым чешмесары.

Тутуб эр янымы, къолым – будагъым,

Чемен узьре тутуб эр дем аягъым,

Башымда къумры ву тугърадж отерди,

Земинимде нидже гуллер битерди.

Либасым  гях ешиль, гях ал олурды,

Hазан вакъты зерим памал олурды.

Бенефше баш урурды сола, сагъа,

Нихал-и невресим дуруб аягъа,

Сафа иле тутуб джамыны ляле,

Сачарды джурасыны хаке жале.

Олуб нергиз кози эр гидже би-hаб,

Олурды нул-и меджлис анда уннаб.

Эсип баъд-и эджель нагяh йыкъылдым,

Кесильди биh-и омрюм анда бильдим.

Бюке кельмез иди hергиз кеманым,

Йыкъылдым, къалмады таб у туваным.

Хеман дем кесдилер къолым – будагъым,

Сюйремекчюн бири дельди аягъым.

Такъуб бойнума анда рисманы,

Ки бильдим къалмады ишрет нишаны.

Къани ол мергзарым, лялезарым?

Диригъа китти эльден ихтиярым.

Мени къылдылар анда хаке ексан,

Ки эфгъан эйлер идим анда налян.

Нидже йыл кечди вю джисмим къуруды,

Ешиль тоным къарарды вю чюрюди.

Зекерья тек  мени анда бичерлер,

Ишит имди банъа не иш гечерлер.

Къылып тахта мени эм мых урурлар,

Теджеммю эйлейиб коке сюрюрлер.

Дёнермен ол замандыр, бу замандыр,

Билюрсенъ ки фелек иши ямандыр.

Йиди Эййуб тек багърымны кирман,

Къазая чаре не? Сёйле не дерман?

Сёзюмден ибрет алгъыл сен де, эй, Хан,

Фелек милькинде варсыз джумле михман.

Гъурур итме сакъын сен де джиhана

Кулердим бен де нидже натувана.

Фелек бир еди башлы аждерхадыр,

Ки накъд-и омр-и адем худ гъыдадыр.

Нидже мюрселлере зеhрин ичюрди,

Нидже юз бинъ вели андан кечюрди.

Нидже шахлар келюр анда олур мат,

Мурад узьре сюрюльмез бунда ич ат.

Не хош димиш бу эбяты бир устад,

Ки эр демде анунъ рухы ола шад.

Диляверлер джиhана доймадылар,

Заманынъ хамлесине доймадылар.

Ки алданма арус-и деhре зинhар,

Нидже арслан эляк эйлер о мурдар.

Не ал олса онъа диль вирме бары,

Вефалу деб бу кяхбе рузигяры.

Гечюрме гъафлет иле рузигярынъ,

Ки вар икен элинъде ихтиярынъ.

Дилерсинъ ки, иришесинъ кемале,

Тевеккюль къыл эр ишде Зульджеляле.

Ики алемде истерсенъ ферагъат,

Акъыт козинъ яшыны, эйле таат.

Сёзинъ хатм эт, етер, дидинъ, Гъазаий,

Ки таат къыл диле Хакътан ризайы.

Риза вир эр не ки кельсе къазадан,

Худадан биль, Худадан биль, Худадан!».