Абдурешит Медиев

(Отрывок из воспоминаний уроженца Карасубазара Сеитибраим агъа Ильясова 

из подготовленной нами книги его воспоминаний).

Медиев юксек бойлы, сарышын, арыкъ чехрели, кок козьли ве гъает яваш сёйлеген, муляйим муамеле саиби ве эр кеске гъает буюк таъзим, урьмет косьтерген бир зат эди. Онынъ бутюн арекети, тербиеси ве эдеби акъикъатен зиялылар ичюн бир нумюне эди. Башындаки Ялта къалпагъы, бойнундаки къаттырма якъасы, эллериндеки манжетлери ве кок костюми онъа айрыджа шырныкълыкъ ве ярашыкълыкъ бере эдилер. Бу адамнынъ пек буюк гъайретини, метанетини, сабырыны ве себатыны тариф этмек ве она язып косьтермек бизим ичюн пек кучь, чюнки онынъ тарифи битмез-тюкенмез саифелер тешкиль этер эди.

О, бир рус тили оджасы олмакъле берабер, онынъ биринджи хызмети Къарасывбазар шеэриндеки бутюн зиялыларны озине якъынлаштырув эди ки, бу огъурда буюк тешвикъат япмакъ керек олды. О, къыскъа бир вакъыт ичерсинде зиялыларнынъ, бутюн Къарасувбазар халкъынынъ сайгъы ве севгисини къазанды ки, бу озь башына олмады. Бунынъ ичюн о, гедже-куньдюз зиялыларнен ве джемаатнынъ алдында юрьген белли-башлы адамларнен субетлер, музакере ве мунакъашалар алып барувда чокъ къувет сарф этти.

Медиевнинъ Къарасувбазарда булундыгъы ильки девирде Ор шеэринден онынъ энъ якъын аркъадашы, фикирдеши ве ярдымджысы Абдулхамид оджа кельди. Ондан сонъ Къарасувбазар зиялыларында джошкъунлыкъ даа зияде артып башлады. Хусусан, кимерде Петербургда яшагъан иш адамы Менсеит (Менъли Сеид) Джемилевнинъ ве кефели Мустафа Къуртиевнинъ келип-кетмелери, оларнынъ арекетлери зиялыларда буюк денъишмелер догъурды. Къарасувбазарнынъ озинде яшагъан о вакъытнынъ белли-башлы зиялылары – Сеит-Мемет ве Аблямит Шейх-заделер (Эмир-Ильяс шейхнинъ агъасы Эмир-Усеин шейхнинъ огъуллары), Абулфетта Абдураман, Бекир Къалафат, Абибулла Зиядин, Базиргян Мамут, Ибраим Смольский, Осман Сейфуллаев, Абибулла-бай, Сеид Амет Челеби, Сеид Умер Таракъчы, Сеид-Ади Сарачы ве дигерлер Медиевнинъ фикирдешлери ве достлары олдылар.

Абдурешид Медиевни тааджипте къалдыргъан шей – Къарасувбазар шеэри ичинде яшагъанларнынъ 43 файызыны татар халкъы, 26 файызыны рус ве украинлер халкълары, дигер 31 файызыны румлар, булгъарлар, эрменилер, поляклар, къырымчакълар ве къараимлер тешкиль эттиклери алда, шеэр Думасында татар халкъындан азаларнынъ азлыгъы ве шеэр галавасынынъ даима къараимлерден, эрменилерден сайланмасы эди. Къырымтатарлардан бу вакъыткъа къадар ич де галава сайланмагъан.

Медиевнинъ девринде шеэр Думасына сайлав вакъты кельди. Медиевнинъ биринджи иши – Думагъа азаларны къырымтатарлардан чокъча сайланмасыны темин этмек олды. О вакъытнынъ къануны ве вазиети муджиби, сайланмакъ акъкъыны къазанмакъ истеген адам 300 рублелик мульк саиби олмакъ керек эди. Онынъ ичюн Абибулла-байнынъ “Авропа къавеси” (хан ве номерлер) Осман Сейфуллаевге сатылды деп, нотариуснен афыдан сенед япылды. Сейфуллаев чокъ йыллардан берли бу мульклерни иджареге алып ишлетеэди. Аджи Абдураимнинъ къавеханеси ве бир такъым тюкянлары Ибраим Смольскийнинъ адына афыдан ресмийлештирильди. Медиевнинъ озине исе Сулейман Али Моллаевнинъ эки къатлы буюк эвлери афыдан ресмийлештирильди. Бойлеликле, бу учь адамнынъ Думагъа мытлакъа сайланмасы темин этильди. Къарасувбазар шеэрининъ омрюнде биринджи кере онынъ галавасы оларакъ къырымтатарлардан Абдурешид Медиев сайланды. Айны шу сайлавлар вакътында Медиев Русиенинъ II Девлет Думасына Таврида губернясынынъ векили оларакъ сайланды.

Абдурешид Медиевнинъ ташыдыгъы эмеллерден бири де – койлюлернинъ топракъ меселеси эди. О, Экинджи Девлет Думасынынъ минберинде сёйлеген нуткъында: “Топракъ, оны ишлегенлернинъкидир”, демеси шу Дума азаларынынъ, хусусан буюк топракъ саиплерининъ башларына бузлы сув тёкюльген киби олды, оларнынъ тенлери чимирдеди, чырайлары сытылды, отургъан ерлеринде гъайры ихтиярий къыбырдап алдылар.

Топракъ меселесини бойле къоювы Медиевнинъ сонъ дередже мутеракъий бир зат оларакъ догъру эмель ташыгъаныны косьтерди. Къанлары реакцион дертнен ёгъурылгъан Дума азаларынынъ: князьларнынъ, графларнынъ, генералларнынъ, буюк помещиклернинъ огюнде юксек минберден шу юкъарыдаки шиарны багъыра-чагъыра айтмакъ о девирде эсапсыз бир къараманлыкъ ве буюк джесюрлик эди. Даа догърусы, бу реакцион кишилерге буюк тенбие, юреклерине пичакъ сапламакъ эди.

Медиев, Къарасувбазарда галава оларакъ сайлангъан кунинден башлап, онынъ замангъа ляйыкъ шеэр олмасы, эалиге яхшы омюр догъмасы ичюн япыладжакъ ишлерни тайинледи.. Биринджиде, шеэр сокъакъларыны ве маалле аралыкъларыны ярыкълатмакъ, сокъакъларда чешмелер яптырмакъ, ерли электрик станциясы къурмакъ, медений ишлерни кенишлетмек ичюн тедбирлер корьди.