Алим – Къырым йигити»

китабынынъ 10 йыллыгъы.

 

Китап 2005 сенеси «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты тарафындан чыкъарылды. Халкъ къараманы акъкъында мезкур китап Алим Азхамат огълунынъ койдеши олгъан ве Къарасув – Кефе ёлунда бу тарихий къараманымызнынъ хатырасына озь эсабына абиде яптыргъан, эдебиятымыз ве медениетимиз севдасы, джанкюери олгъан Керимов Расим Абляз огълунынъ малиевий ярдымынен чыкъарылды. Китап эки тильде – эм къырымтатарджа, эм русча басылды.

«Китапны чыкъарув гъаесини ортагъа сюрьген,

оны тертип эткен ве компьютерде джыйып

неширге азырлагъан Риза Фазыл.

Тертип этиджиден

Халкъымызнынъ зенгин агъыз яратыджылыгъы хазинесининъ чешит жанрлары сырасында, озининъ авам халкъны, факъыр-фукъарелерни къорчалав ве шорбаджыларгъа, агъаларгъа, помещик ве ерли акимиет мемурларына къаршы озьджесине курешюв фаалиети иле тарихкъа кирген Къырым йигити Алим Азамат огълу акъкъында риваетлер, икяелер, йырлар, хатырлавлар муим ер туткъаны малюмдир. Чокъ йыллар зарфында халкъ агъыз яратыджылыгъы нумюнелерини топлав иле мешгъуль олувым саесинде манъа фольклорнынъ чешит жанрларынен бирликте Алим акъкъында риваетлер ве малюматларнен де меракъландым, эльбетте. Бу саеде аджайип адисеге раст кельдим: Алим яшагъан ве арекет эткен ерлерни яхшы бильген, онынъ койдеши ве энъ якъын досты Абдуразакъ-устанен къомшу яшап, догърудан-догъру онынъле къонушкъан, даа якъында 89 яшыны толдыргъан къарасувлы дайыбабам Сеит-Ибраим Эмир-Ильяс огълу Шейх-заде озь вакътында Алим акъкъында, онынъ косьтерген джесюране арекетлери, акъикъий йигитлиги акъкъында шу Абдуразакъ устанынъ агъзындан язып алгъан къыйметли вакъиаларны икяе этти. Бу икяелерни онынъ Сеит-Ибраим агъанынъ манъа тариф эткени киби, ич бир ерини денъиштирмеден окъуйыджыларгъа такъдим этем.

Дайыбабамнынъ Алим акъкъында хатырлавларынынъ бир къысмы «Йылдыз» журналынынъ 1984 сенеси 3-джи санында басылгъан ве меним «Ирмакълар» китабыма да кирсетильген эди. Лякин онынъ хатырлавларына толусынен дюнья юзи косьтермеге ваде эткен эдим ки, ниает, бу борджымны шимди эда этмектем.

Бунынънен бирге, Алим акъкъында малюмат даа кениш окъуйыджылар даиресине еткизильмеси ичюн китапкъа матбуатта рус тилинде эвельден басылгъан бир сыра материаллар да кирсеттик ки, китап эки къысымдан ибарет олды. Биринджи болюк къырымтатар тилинде олса, экинджи болюкте материаллар  рус тилинде бериле. Лякин экинджи болюк асла биринджи болюкни текрарламай, анда затен башкъа материаллар кетириле.

Мисильсиз джесарет ве джанбазлыкъ саиби Алим акъкъында джанлы икяелер, риваетлер агъыз-агъыздан юрип, бу куньлерге етип кельди. Онынъ къараманлыгъына, мердлигине шиирлер, йырлар багъышланды, китаплар язылды. Онынъ акъкъында кинофильмлер чыкъарылды. Сюргюнликтен къайткъан халкъымыз бугуньде озь къараманынынъ хатырасыны айрыджа бир эйбетнен шерефлей.

Алимнинъ койдеши олгъан копюрликойли белли халкъ оджасы Абляз агъанынъ огълу, белли иш адамымыз Керимов Валерий Абляз огълу (эзан ады Расим) тарафындан миннетдарлыкъ дуйгъусы иле бу шанлы Къырым йигитине –– халкъ къараманына къоджаман бир абиде тикленильгени бунынъ ачыкъ делилидир.  О абиде халкъ къараманынынъ хатырасыны таш устюнде эбедийлештирмекте исе, мезкюр китап  барсын бу «Къырым йигити»не багъышлангъан язма бир абиде олсын.

Элинъиздеки «Алим –– Къырым йигити» китабы эки болюктен ибарет олып, онынъ биринджи болюги Алим акъкъында  риваетлерден, икяелерден, хатырлавлар ве макъалелерден эм де Алим акъкъында халкъ тарафындан яратылгъан  йырлардан ибарет. Мында эсасен юкъарыда анъылгъан Сеит-Ибраим агъанынъ хатырлавлары ве икяелери, эм де 1941 сенеси басылып чыкъкъан «Алим» китабындан ве айры адамларнынъ агъзындан  язылып алынгъан риваетлер, хатырлавлар ер алды. Базы хатырлавларда мундеридже бираз текрарлангъанына бакъмадан, биз оларны вариант оларакъ къалдырдыкъ. Китапнынъ экинджи болюгине исе инкъиляптан эвель иджат эткен беллетрист-языджы С. А. Качионининъ «В дебрях Крыма» адлы озь китабында Алимге багъышлагъан аджайип саифелери –– Алимнинъ аяты ве япкъанлары акъкъында чокъ меракълы акъикъий эпизодлар кетириле.  

Барсын бу абиделер яш несильге эдждатларымызнынъ шанлы кечмишини хатырлатып турсынлар ве барсын бу япылгъан ишлер къырымтатар халкъынынъ акъикъий тарихыны джанландырув ишинде даа бир джиддий адымлар олсын.

Барсын невбеттеки азырлап чыкъардыгъым бу китап да окъуйыджыларнынъ халкъымызгъа, Ватангъа севгисини да зияде арттырсын, оларда кечмишимизге, тарихымызгъа даа зияде меракъ пейда этсин ве умумен халкъымызнынъ миллет оларакъ тикленмесине, онынъ рухы котерильмесине, илериде бу аджайип юртнынъ акъикъий саиби олмасы огърунда курешине хызмет этсин. 

                                  

                     ОТ СОСТАВИТЕЛЯ

Алим Азамат огълу... Алим — гроза богачей... Алим — народный герой... Алим — мститель... Алим — всеобщий любимец... Алим — герой народных легенд и преданий...

Так кто же такой Алим, славный сын крымтатарского народа?

Имя Алима, родившегося в первой четверти XIX века в деревне Копюрликой (Черемисовка), в 15 километрах от славного Карасубазара (Белогорск), в семье бедняка Азамата, вошло почетной строкой в богатейший крымскотатарский фольклор. Но Алим является лицом невымышленным. Это народный герой, мститель, который прославил себя тем, что в одиночку боролся со злом и несправедливостью.

Молва об удалом Алиме, передаваясь из уст в уста, дошла до наших дней. Его мужеству посвящены стихи, сложены песни, написаны книги, романы. О нем сняты кинофильмы. Возвратившийся из депортации крымскотатарский народ сегодня с особой признательностью чтит память своего героя.

Пример тому — памятник Крымскому джигиту Алиму, установленный на феодосийской трассе вблизи деревни Копюрликой, где он родился.

«Пусть этот памятник, воздвигнутый благодарным потомком — сыном односельчанина Алима, известным меценатом Керимовым Валерием Аблязовичем, навсегда увековечит память об этом крымском джигите, народном герое. Пусть он напоминает молодому поколению о славном прошлом его предков и станет важным шагом в восстановлении истинной истории крымскотатарского народа», — говорится в буклете, выпущенном по спучаю открытия этого памятника.

Книга состоит из двух частей. В первую часть (на крымскотатарском языке) вошли предания, рассказы, воспоминания, статьи о жизни и похождениях Алима, а также песни, сложенные о нем. А во вторую часть книги (на русском языке) вошли, в основном, подлинные эпизоды из жизни Алима, записанные дореволюционным публицистом-беллетристом С. А. Качиони, отрывки из романа «Алим — крымский разбойник» проф. Н.А. Попова, материалы из книги феодосийского краеведа В. Килессы.

Книга эта — дань памяти героя, выходца из народа.

                                                                                                                         Риза Фазыл.

 

       Абиденинъ умумий корюниши.

Риза Фазыл        

                           Алим аткъа мингенде

Халкъ ичинден тёреп чыкъкъан, авам халкъны къайгъыргъан,

«Алим айдамакъ» адыны эль-алемге джайдыргъан.

Копюрликойлю батырны бильмегенлер бильсинлер,

Ятлар буны къулагъына купе этип ильсинлер.

Халкъ акъсызлыкъ ичерсинде инълегенде, ялкъ этип,

Алим чыкъты халкъ къаныны соргъанларны талкъ этип.

Аман бермез эди Алим мырзаларгъа, байларгъа,

Бир къоркъузса, етер эди афталаргъа, айларгъа.

Джелял мырза, Бабаджанлар — халкънынъ акъкъын егенлер,

«Сиз чылышынъ, экинъ, сачынъ — биз ашайыкъ», — дегенлер,

Алим адын эшиткенде чырайлары бозулды,

Олар ичюн бойле ахвал чокъ йылларгъа созулды.

Этраф тым-тынч олур эди Алим аткъа мингенде,

Зенгинлерге: «Фукъаренинъ акъкъын къайтар!», — дегенде,

Бай-мырзалар оти патлап, не япмагъа бильмеди,

Алим аткъа мингенден сонъ, бахтлары ич кульмеди.

Унер олды Алим халкъкъа, йигитлерге, генчлерге,

Не аджайип из къалдырды келеджек несиллерге!

Айгиди, шимди олса эди Алим киби пельванлар,

Башкъа тюрлю олур эди бугунь бизим девранлар.

Аджеп, кене, адет узьре, неслимиз сой къувармы*!

Тез вакъытта Алимдайын бир къараман догъармы?!

Догъар! Чюнки халкъ кечмишин огренмеге бельсене,

Хатрамызда энъ иляhий адлар даим эслене.

Исмаил бей, Ашыкъ Умер, Чобан-заде, Алимге

Тикленильди абиделер, билинсин деп алемге.

Алем бильсин Ана-юртнынъ Алим киби мердлерин,

Озю джесюр, халкъы джесюр къырымтатар эрлерин.