ИЗ АНТОЛОГИИ КРЫМТАТАРСКОЙ ПОЭЗИИ

                АФИФЕДДИН ЭФЕНДИ

                                (…? – 1640).

Догъгъан йылы белли дегиль. Ольген вакъты 1640 с. Афифеддин эфендининъ несили диний улемалардан келип чыкъа. Онынъ дедеси Мухаммед Акъмамет Алтын Ордуда озининъ улемалыгъынен мешур эди. О Дешт-и Къыпчакътан келип Къырымда ерлеше ве бу ерде вефат эте. Бабасы Татар Шейх-Ибрахим де руханий улемалары арасында энъ белли шахслардан эди.

Шейх-Ибрахим эфенди Истанбулда Халвети шейхы филибели Гуреддин-заде хиляфет (халиф вазифеси) аларакъ, Къырымгъа къайтып келе, лякин мында къарышыкълар себебинден кене Истанбулгъа кетмеге меджбур ола ве вазифесини анда Кучюк Аясофьянынъ бир кошесинде девам эткендир. Султан Мехмел Джамисинде Къур’ан тефсир эткендир. Бу хусуста «Медаридж»(«Медреселер») ве «Мекятиб» («Мектюплер») адлы эсерлери бардыр. Бабадагъы этрафындаки фесат ве къарышыкъларны ятыштырувда иштирак эткени белли. 1593 сенеси март 16-да Кучюк Аясофьядаки теккесинде вефат эткендир. Эдирне Къапысы тышындаки Мерт Текке  дживарында дефн этильгендир. 

Афифеддин Эфенди бабасы ольген сонъ, яшы даа кучюк олгъанындан себеп, озюне теклиф этильген Текке шейхлыгъы вазифесини къабул этмей. О окъумакъ истеди. Онынъ бабасыны пек урьмет эткен III Мураднынъ дестегинен Истанбулда медресе тасили алды. Озь бильгисини эп арттырып, Сахн Медресесининъ мудерриси олды. Селямет Герай хан олгъан вакъытта оны муфтий вазифесине тайин этти ве Къырым саиллериндеки Мангъупны ве Судакъны да Кефеге къошаракъ, бу ерлернинъ къадысы вазифелерини де Афифеддин эфендиге берди.

Улемалыгъы ичюн Афифеддин Абдулла эфенди «челеби» намынен такъдирлене. Селямет Герай Хан заманында Къырымда юзь берген исъянларны илим ве ирфан, адалетли тедбрилер иле ятыштырмагъа наиль ола. Озю шериатнынъ укюмлерини ве эмирлерини там оларакъ эда этмеге тырышыр эди.

Сонъ дередже диндар, намуслы адам оларакъ о, муавини халкътан къабар алгъанынынъ устю ачылгъанда пек зияде кедерлене. Бу себептен муавинни иштен бошата ве озь идаресинде бунынъ киби масхаралыкъкъа ёл берильгенинден озюни де къабаатлы саяракъ, озю де истифагъа чыкъа ве аджиликке кете. Къайтып кельген сонъ къалгъан омрюни Кефе янында Сеит-Эли коюндеки дервишлер текиесинде кечире. 1640 сенеси вефат эте. Онынъ иджадынынъ колеми бизге малюм дегиль, лякин сакълангъан гъазеллери эсасен тасаввуф шиириети нумюнелеридир. Озь шиирлеринде о «Афифий» махлясыны къулланды.

Менбалар: Сеид Мухаммед Риза. «Эс-себ ус-Сейяр». 1832, Къазан, с. 152-156;  «Йылдыз» журналы, 1990, № 5, с.118-120;  Риза Фазыл, Сафтер Нагаев, «Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы», Акъмесджит, 2001, с….?

Тюркиеде:  “Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi”, cılt 13. (Kırım türk-Tatar Edebiyatı). Ankara, 1999, s. 256-258; Sicill-i Osmani, III/366;  “Qırım Müellifleri”, 10; Tühfe, II/632.

                                       1  

Нев-дживаным киби бармы кишие яр олыджакъ

Гъам чекерми къаму алем анъа агъяр олыджакъ

Кишиге генч севгилим киби бириси яр олгъандан сонъ,

Бутюн инсанлар онъа ракъиб олса, гъам чекерми?

Н’ола зар эйлер исем гуль юзюнъе къаршу шаха

Бульбуль итмезми фигъаны — гули гульзар олыджакъ

Эй, падишахым, гуль юзюнъе къаршы агъласам, шашылырмы?

Гуль ве гуль багъчасы бар экен, бульбуль фигъан этмезми?

Муфтие ашкъ-у муаббетден олундыкъда суаль

Диди: — Джаиз дурур ол ашыкъ дидар олыджакъ

Ашкъ муфтийсинден севги акъкъында фетва соралгъанда,

Севгилининъ юзюне (Хакъкъынъ дидарына) ашыкъ олунджа

джаиздир, деди.

Сен гул-и гульшен-и хусне ниче ойкунсенъ керек

Багъ-и алем гулининъ дамени пюр-хар олыджакъ

Алем багъынынъ гулю, этеги тикеннен толы олгъан алда,

Сен гузеллик багъчасынынъ гулюне насыл тенъ олсанъ керек?

Эй, Афифий, горен ол яр-ы вефадары диди:

«Бойле олмакъ керек иште, кишие яр олыджакъ».

Эй, Афифий, о вефалы севгилини корьгенлер:

«Кишиге яр оладжакъ исе, иште бойле олмалы», дедилер.

  

                       2

Ярдан джевр-у гер акъикъат олур

Икиси дахи джана миннет олур

Севгилиден истер джефа, истер вефа олсун —

Экиси де джангъа миннет олур.

Гюнь олур юзь тутар саадете девр

Санма эр дем дильа нухусет олур

Эй диль, эр заман огъурсызлыкъ олмаз;

Кунь келир, девир саадетке ёл тутар.

Усрунъ чюн сонъ уджы юсьре чыкъар

Шеб-и хиджране субх-ы вуслат олур

Зорлукънынъ къолайлыкъкъа чеврильгени киби,

Айрылыкъ геджеси де къавушув сабасына чеврилир.

Джумле итдюклери ракъибе гелюп

Умарым ан къариб некбет олур

Беклерим ки, бутюн япкъанлары якъын вакъытта

Ракъибге келип фелякет олур.

Девлет эль вирсе ирсе хыдметине

Ашыгъа къуллугъынъ сиядет олур

Эгер бахт эльверсе де, хызметине иришсе,

Ашыкъкъа бу къуллугъынъ эфендилик олур.

Рах-ы дильберде хакъсар олмакъ

Иззет амма, гонъюль не иззет олур

Севгилининъ ёлунда топракъ олмакъ

Шереф амма, не шереф олур!

Чекме гъам гер тезахум иде гумюм

Эр ише чюн, Афифий, гъает олур

Афифий, гъамлар замет берсе де, янма ич,

Чюнки эр ишнинъ бир сонъу олур.

                       

                                3

Багълайуб эбруванунъ шеклинъ гёрюнди чюн хилял,

Халкъ емез-ичмез олды – ашыкъ-и шейда мисаль.

Хилял сенинъ къашларынънынъ шеклине бурюнип

                                                              корюнгени ичюн

Халкъ дели-диване киби, емез-ичмез олды.

Гях «ра» олды, гяхи «дал», мах-ы нев, диля

Ремз идер сан, руюзее ким олмакъ истер гъайра «дал».

Эй гонъюль, хилял базан «ра», базан «дал» арфи киби олды,

Санки ораза башы киби, башкъаларына делиль олмакъ истей.

Савм-ы хеджрюнъ мех у сал олса нигяра гъам дегюль,

Ашыкъ-ы садыкъ олыджакъ ахыры ийд-и висал.

Эй севгили, садыкъ ашыкъ къавушув ниетине иришкен сонъ,

Айрылыкънынъ оразасы ай ве йыл олса да гъам дегиль.

Хаб-ы раатда ятан би-дерд бильмез къадрюнъи,

Дерд иле бидар олан ушшакъа къыл арз-ы джемал.

Гузель, юзюнъни дерт иле юкъусыз ашыкъларгъа косьтер,

Раат-раат юкълагъан дертсиз онынъ къадрини бильмез.

Алунъ эфьюны гъыдасын булмаялдан хасте-диль,

Бенде-и кемтер Афифие демезсинъ: «Кейфе ал?».

Эй севгили, гонълюм бенинънинъ афьонынынъ гъыдасыны

буламагъандан (юзюнъни коралмагъандан) берли хастадыр.

Дегерсиз къулынъ Афифийге: «Алынъ недир?», –  демесзинъ.