АЛИМ АЗАМАТ ОГЪЛУ АКЪКЪЫНДА

   

  Рахметли Сеит-Ибраим дайымызнынъ бундан 30 йыл эвель язып къалдыргъан Алим-айдамакъ акъкъында хатырлавларына «Риза Фазыл торуным дюнья юзи косьтерир», деген ишанчыны акълап, онъа берген вадемни ерине кетиререк, 2005 сенеси, эсасен онынъ Алимнинъ япкъан арекетлери акъкъында хатырлавларындан ибарет «Алим – Кырым йигити» адлы китапны тертип этип, белли меценат Расим бей Керимовнынъ ярдымынен чыкъармагъа наиль олдым. Ашагъыда Сеит-Ибраим агъанынъ шу китаптан алынгъан языларыны кетирем.

                 Къарасувлы Сеит-Ибраим агъанынъ хатырлавлары

       Озь девринде халкъ арасындан осип чыкъкъан, Къырымтатар халкъынынъ дегерли йигити Алим Азамат огълунынъ япкъан арекетлери, мисильсиз джесарети ве къараманлыкълары акъкъкъында бир чокъ маджералар, риваетлер айтылып кельмекте.

     Мерхум языджы Умер Ипчи, белли оджалардан Номан Шейх-заденинъ де ярдымы ве иштиракинен, халкъ арасында айтылып кельген ривает­лерден бир къысмыны низамгъа къойып, «Алим айдамакъ» киносыны яратмакъ ичюн сценарий язгъаны ве бунынъ эсасында да кинофильм чыкъарылгъаны эпимизге малюм. Фильмнинъ баш къараманы Алим ролю намлы кино артистимиз Хайри Эмир-заде тарафындан иджра этильген бу кино сейирджилернинъ буюк севгисини, макътавыны ве урьметини къазангъан эди…

      Меним ашагъыда къайд эттигим риваетлер, маджералар, айры вакъиалар эсасен Алимнинъ энъ якъын аркъадашы ве энъ садыкъ досты Абдуразакъ-устадан эшиткенлеримден ибареттир. Шу къайд этильмекте олгъан маджераларнынъ, риваетлернинъ бир чокълары айры адамлар тарафындан да тасдыкълангъан эди.

Мен 1909 сенеси Къарасувда Рушдие мектебининъ сонъки сынфында окъугъан девримде, Абдуразакъ-уста бизим азбарымыздаки учь башлы эвде отура эди. О, озининъ Алимнен кечирген куньлерини, Алимнинъ арекетлерини ве ишлерини икяе этип, манъа бир дефтерге яздырыр эди. «Бир вакъытта бельки керек олыр», деген эди. Лякин чокъ языкъ ки, тюрли яшайыш далгъалары нетиджесинде бу къыйметли язылар дефтери ве башкъа китап ве эльязмаларым 1914 сенеси Челеби-Эли койини (Эски-Къырым районы) сель басып, эвлерни йыкъкъанда гъайып олдылар. Бу койде уйкен аптем Уркъие-шерфе (Риза Фазылнынъ къартанасы) отура эди, меним де шейлерим онда тура эди. Бунъа бакъмадан, бу язмакъта олдыгъым шейлерни афызамда сакълая бильдим.

     Алимнинъ «осаллыгъы», «яманлыгъы» акъкъында Абдуразакъ-устанынъ айткъанлары шундан ибарет: джемаатына пек къылынгъан Азберди койининъ помещиги Девлетовны купе-куньдюз сарайына дол-дюзьгюн кирип къамчысынен шиширмеси, Мырзакой, Тобенсарай койлерининъ помещиги Ширинский Мустафа мырзанынъ эвини гедже басып, мырзаны арабагъа отуртып, козьлерини багълап «Кокасан» кечитине чыкъармасы, о ерде джемаатына бир даа зулум этмейджегине ве халкъны къыйнамайджагъына сёз бердиртмеси, я да Джангъара койининъ мырзасы Тайганский Иса мырзаны джемаат сходында къызарып-бозарып окюрюклегенде, оны къамчыламасы ве джемааткъа хытап этерек, бундан сонъ озь зулмыны ташламаса, ольдирип къояджа гъыны айтмасы киби арекетлери эди.

      Бундан долайы олса керек, халкъ огюнде Алимнинъ итибарыны тюшюрмек макъсадынен чар мемурлары онъа «айдамакъ» лагъабыны такъалар. Догъру, Алим зенгинлерни, задекянларны «айдаштыргъан», оларгъа запарта чеккен. Лякин Абдуразакъ-устанынъ айткъанына коре, Алимнинъ шахсий хусусиети, оны бу киби халкъ къараманларындан фаркъ эткен эсас хасиети шу ки, о озюнинъ зенгинлер иле чокъ йыллыкъ куреш фаалиети саесинде ич бир адамны ольдирмеген. Онынъ эсас куреш усулы къоркъузмакъ, тенбилемек экен, яни зенгинлер табакъасынынъ психологиясыны яхшы билерек, оглеринде апансыздан пейда олып, отьлерини патлатып, оларгъа озь дегенини яптырта экен.

      Амма Алимнинъ Бабаджанлардан ве караим зенгинлеринден керчектен де очь алгъаныны, оларны къоркъузгъаныны Абдуразакъ-уста да тариф этер эди.

     Алим акъкъында риваетлернинъ чокъусы энди халкъ эсинде силине башламасы ве илериде буларнынъ унутыла бильмеси хавфы мени Алим акъкъында бильгенлеримни айтып, яздырып къалдырмагъа меджбур эте. Барсын, меним бу хатырлавларым халкъымызгъа бир ядикяр олсын!

     Ишанам ве эминим ки, торуным языджы Риза Фазыл бу хатыраларымнынъ эписине бар-ёкъ бир дюнья юзи косьтерир ве оларнынъ тарихымыз ве медениетимиз вариетине чеврильмесине наиль олыр.

Алим ве Абдуразакъ-уста акъвуджуд (бир тен) ве айрылмаз бир шахслар эди. Алимнинъ бир чокъ ишлеринде Абдуразакъ-устанынъ хызметлери буюк экени де сыр дегиль. О себептен, Алим акъкъында Абдуразакъ-устадан эшиткен икяелериме кечмезден эвель, башта Абдуразакънынъ ози акъкъында эки сёз айтмакъны ве айрыджа бир тарихий малюмат бермекни керекли саям.

                                                                                Сеит-Ибраим Ильясов.

                                                                                                 1984 с.

            ,                        Абдуразакъ-уста

     Абдураэакъ-уста Алимнинъ джан досты олып, онынъ бутюн          сырларынен ашна олмакънен берабер, Къарасув эснафлары арасында энъ яхшы уста оларакъ буюк сайгъы къазангъан адам. О девирде Абдуразакъ киби аякъкъап, чызма, папуч, терлик ве мест тикмеге кямиль уста ёкъ эди. Устанынъ намы атта Кефе ве Керчь балыкъчыларына белли эди.

Бу устагъа, ким олса-олсын, аякъкъап, яхут чызма сымарласа, аягъынынъ ольчюсини алгъаны киби (ози ишлеген устаханенинъ янындаки одада пек чокъ къалыплар олгъанына бакъмадан), башта шу ольчюге коре къалып япа, сонъ сымарышны тикмеге башлай. Эснафларнынъ бир чокъы озьлерине керек къалыпларны бу устаздан сатып алалар.

 Абдуразакънынъ усталыгъыны тариф этмек ичюн бир-эки мисаль кетирмек керек.                                                                  

     Иш шойле ки, Керчь, Кефе балыкъчылары озьлерине махсус чызма сымарламакъ ичюн Абдуразакъ-устагъа келелер. Меракълы ери шу ки, о, балыкъчыларгъа узун къонучлы чызмалар тикип, сувгъа толдырып, оларны къалып одасынынъ аркъалыгъына асып къоя. Сув ийеми-иймейми (просачивается или нет), оны тешкере. Онынъ ичюн чызма ве аякъкъап тикиледжек тери ве гоньлерни сайлап алувда да пек маъир уста экен. Лякин онынъ, башкъа эснафларгъа нисбетен, иш ичюн параны зияде алгъан адети де бар экен. Онынъ махсус сымарышнен яшларгъа тиккен чызмаларынынъ жыйкъылдысы эм кескин сесли, эм де чокъ вакъыткъа сюре экен.

     Онынъ усталыгъы ве маъирлиги тюрк султанларына да белли. Бутюн сарай халкъларынынъ язлыкъ, кузьлюк ве къышлыкъ аякъкъапларыны: мест, терлик, папуч, тюфля, чызма ве саирени о тикип бере. Бу сымарышларнынъ ольчюлерини Истанбулдан махсус векиль алып келе. Сымарышлар эда этильген сонъ чувалларгъа толдырылып, шу векильге теслим олуна.

Меним анам, бабамларнынъ эвине келин олып тюшкен куньлерде олгъан бир шей. Энди ози акъранда олгъан бабамызнынъ хатири ичюн Абдуразакъ-уста янъы келинге сары телли папуч тикип багъышлагъан. Бу папучлер сонъындан, тиземиз келин олгъанда тиземизге, ондан да аптемиз келин олгъанда аптемизге ве, тап сонъында, 1910 сенеси келин олгъан дигер бир аптемизге (тиземизнинъ къызына) берильген. Иште, бу аптемиз о папучлерни та 1944 сенесине къадар кийип юрьди. Папучлернинъ теллери, къулланылгъанына бакъмадан, не бетлери ве не де табаны ипрангъаны ёкъ.

     1907 сенеси Къарасув шеэрининъ галавасы белли медениет эрбабымыз Абдурешид Медиев бу устагъа келе ве Авропада, Брюссель шеэринде эснафлар тарафындан тикильген аякъкъапларнынъ бутюндюнья сергиси ачыладжагъыны бильдире, устанынъ бу сергиге озининъ ишлеринден бир шей йибермесини теклиф эте. Абдуразакъ-уста, бираз тюшюнип-бакъып, сонъ джевап береджегини бильдире. Ниает, Абдуразакъ-уста, бир чифт адий тюрк терлиги тике, бир чифт де онынъ уфакъ (миниатюр) сойыны тике. Буюгининъ устиндеки бутюн ишлерни бу оймакъ буюкликтеки уфакъ терликте де япа, атта терликнинъ килитини ве агъач чююни де ози япа ве чюйлернинъ сайысына айрыджа эмиет бере. Абдурешит Медиевнинъ гъайрети саесинде бу терликлер сергиге ёлланыла ве устанынъ бу иши Брюссельде олып кечкен шу сергининъ алтын медалинен нишанлана.

     Абдуразакъ-устанынъ, эки байрамдан башкъа, башы омюр-билля седжде ичюн ерге тийгени ёкъ. Бу адам, Алимнинъ досты, 1919 сенеси 103 яшында вефат этти.